Trotwaer. Jaargang 33

[p. 77]

Wa is hjir de bok?
Gerbrich van der Meer

Durk van der Ploeg, It wurk fan 'e duvel. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 2000. 360 siden. f 39,50.

Immen moat ea oan skriuwer Durk van der Ploeg frege hawwe oft de haadpersoanen út syn romans wol yn 'e himel kamen. Oan 'e iene kant suggerearret dy fraach dat Van der Ploeg syn haadpersonaazjes wat op harren kerfstôk hawwe, oan 'e oare kant wiist it op de begienens fan de lêzer ta de haadfiguer. It is in feit dat Van der Ploeg syn haadpersoanen faak minsken binne dy't in skuld mei harren meitôgje, it libben amper oankinne en in isolearre posysje oan 'e râne fan 'e mienskip ynnimme. Tagelyk wurket Van der Ploeg syn haadpersoanen psychologysk sa ynfielber út dat it lot fan de ienlingen de lêzer net mear loslit.

Yn de roman It wurk fan 'e duvel stiet ek in minske sintraal dy't troch de mienskip ferspijd is. It ferhaal spilet him ôf yn de earste helte fan de njoggentjinde ieu yn 'e omkriten fan Kûkherne. Op de heide, dêr't de earme lju tahâlde, wennet Hartman, de figuer dêr't alles om draait. Hartman is fan syn berte ôf al oars as de oaren. Syn mem komt út East-Fryslân en syn heit wie soldaat, ien fan ‘dat Napoleonfolk’ dêr't letter noait mear wat fan fernommen wurdt. Hartman wurdt grutbrocht troch syn mem en syn pake dy't krûdedokter is. De heidsjers neame him Nappe. Letter komt er der pas efter dat dat alles mei syn heit te krijen hat.

It libben fan Hartman feroaret alhiel as er op in nacht mei syn stomdronkene kop de Poalske Joad Levy Salomons fermoardet. Eang foar ûntdekking beslút de jongfeint de wyk te nimmen en ramplesant te wurden.

As Hartman wer werom komt, wurdt er him mear en mear bewust fan syn posysje as bûtensteander. It ferline is net fergetten en de moard wurdt him bytiden subtyl ûnder de noas wreaun. Sa heart er op in stuit dat Jasper Vogelsang wat fallen litten hat oer de moard op Levy Salomons en dat er dêr syn namme by neamd hat. As Vogelsang efkes letter samar ferdwûn is, sjocht de mienskip Hartman derop oan.

Hartman syn libben feroaret folslein as er it beslút nimt om krûdedokter te wurden. De takomst liket der sels hoopfol út te sjen, wannear't Eke en har soan Renger ûnferwachts diel begjinne út te meitsjen fan syn húshâlding. Mar dan slacht it needlot ta. As Eke befalle moat fan in bern, wurdt dúdlik hoe allinnich hja steane. Benaud fan de bûtenwrâld ropt Hartman pas hiel let de help fan dokter yn. Dy kin lykwols neat mear dwaan: Eke en it berntsje binne net mear te rêden.

Hartman en Renger bliuwe allinnich oer en libje har libben. Mar dan dûkt Jasper Vogelsang wer op. Hy yntimidearret de krûdedokter en warskôget foar duveldei as Hartman Renger net weromstjoert nei syn eigen heit. Mar Renger bliuwt. Der is gjin ûntkommen oan, it folk hellet ferhaal yn in dramatysk hichtepunt fan it konflikt.

[p. 78]

Untjouwing

De haadpersoan Hartman ûntjout him yn de rin fan it ferhaal op bysûndere wize. Hiel treffend fertelt er op side 333 hoe't jierren lyn by him ‘duvels yn 'e holle en yn it boarst groeid [wiene] as lulkaardige gedachten en wrede foarnimmens. Dat wie as ein oktober de houtfester de tagong ta de bosk ferbea en de adellike hearen alle wyld skeaten, dat de heide moast ferhûngerje.’ Om dy haat foarm te jaan besocht er jûns duvelskoppen te snijen út klobben stookhout. De foarm waard him lykwols oermânsk sadat de duvelskoppen dy't er yn 'e holle hie, yn it hout eigensinnich it gesicht oannamen fan heale hilligen. Letter seit er dêroer: ‘Al wie it libben geandewei hurder en wreder wurden, dochs wiene mei de jierren de duvels yn syn boarst ferskosse en ferraand ta in rjochtfeardige haat tsjin de hege hearen. Syn wraak lei efter him. Mar dêrmei wiene syn dieden net ûngedien makke.’

It folk dat rjochtdei hâldt, neilet Hartman fêst op syn ferline en it feit dat er der as jonkje al útrûn. Hartman is net in figuer, dy't libbet neffens de wenstige patroanen fan syn meiminsken en dêrfoar moat er boetsje. Hy sil syn needlot net ûntrinne, wat foar goede wurken er letter ek docht. Hy is sa't Sije Krop it op rjochtdei seit, ‘it wurk fan 'e duvel’.

It yntrigearjende oan dizze roman is fansels de fraach wa't en wat it wurk fan de duvel is. Neffens de heidsjers is Hartman de bok. De duvelse yntimidearjende praktiken fan Jasper oangeande syn eigen frou en Hartman wurde troch harren net sjoen. Itselde jildt foar de smearlapperij fan Rinse Jans Veltman, man fan Eke en heit fan Renger. En wat te tinken fan de macht fan it (by)leauwe, de statyske noarmen en wearden en it folk dat blyn efter de roppers en razers oanrint.

Werheljende patroanen

Der binne in tal patroanen dy't har werhelje. In foarbyld dêrfan is de relaasje fan heit ta soan. Hartman hat syn heit nea kennen. Allinnich fan pake en mem Lotte wit er it ien en oar. Yn de praktyk is pake as in heit foar him. De heitsoanrelaasje komt opnij op it aljemint as Renger by Hartman yn 'e hûs komt. Hartman is der de man net nei om syn gefoelens te toanen. As Eke en harren berntsje lykwols dea binne en hja der beide allinnich foar steane, wurdt syn ûnwennigens nei ‘syn’ frou en syn neikomling him tefolle. ‘Hy moast himsels oerwinne doe't er de jonge tsjin him oan loek, en mei dat oanheljen die wat er al lang field hie as in plicht dy't er út skamte fersomme. As helle er mei dy earm alles wat er behâlden hie as treast foar it ferlerne tsjin him oan. [...] Hy tocht him yn wat de jonge yn syn heit mist hie en misse moast no't syn mem der net mear wie. Wat him noait oer de lippen komme woe, liet er de jonge fiele.’ (306/307)

Hartman syn heitegefoelens behoedzje Renger oan de ein fan it boek foar in fal yn deselde dramatyske kûle, dêr't Hartman yndertiid sels yn foel. Van der Ploeg wurket Hartman yn de roman psychologysk goed út. Renger bliuwt wat in fage figuer. Dat hat foar in part te krijen mei de skiednis fan de jonge: Renger syn wiere heit hat him yndertiid de mûle om sa te sizzen letterlik en figuerlik snuorre. Dochs hie it oangeande dy (dübele) heit-soan relaasje -en ek mei it each op identifikaasje- wol aardich west as Van der Ploeg de ferhâlding tusken Hartman en Renger wat mear útwurke hie.

In oar patroan dat yn de roman werhelle wurdt is it deadzjen fan in minske. Wylst Hartman him syn libben lang al ferbiten hat hoe't er sa stom wêze koe om Levy foar in skiep oan te sjen en him te fermoardzjen, pleaget de gedachte dat er Eke út eangst foar de bûtenwrâld

[p. 79]

deagean litten hat, him mear en mear. Dy twa saken bliuwe de hiele roman troch oan him fretten. It is lykwols te maklik om Hartman domwei de skuld te jaan. It liket my dat Van der Ploeg mei dizze barrens de lêzer op 'e nij útdaget om in oardiel te jaan en de skuldfraach iepen te brekken: wa en wat is hjir it wurk fan de duvel? Hartman dy't te skiterich wie om doktershelp te freegjen of de froulju dy't net bakerje wolle: ‘Do hast in oar syn wiif oanhelle, jim libje yn sûnde en dêrfoar moatte jim de straf ek drage.’ (286)

Van der Ploeg wikselet yn syn roman it rinnende ferhaal ôf mei koarte flashbacks, dy't kursyf oanjûn binne en dêr't Hartman út de fertelsitewaasje fan it ik-ferhaal wei weromsjocht op syn jonge jierren. Hoewol't de relaasje ta de tekst fan it rinnende ferhaal deromhinne lang net altyd dúdlik wurdt, sterker noch - it liket faak krekt oft Van der Ploeg de stikken oeral mar wat delsiedde hat -, jouwe de flashbacks op himsels wol in ynkringend byld fan Hartman syn siiktocht nei syn eigen identiteit. Stilistysk kriget dat sykjen klam troch de regelmjittige werhelling fan de sin ‘Ik bin Hartman, mar se neame my Nappe’ yn allerhande fariaasjes. As soe Hartman himsels oan ien tried wei befêstigje moatte as unyk minske as reaksje op de minsken dy't him figuerlik útklaaie ta in ‘Napoleontsje’.

It gemis oan syn heit, besiket Hartman te kompensearjen mei in ofsiersjas, dêr't er yn syn bernejierren ûnskiedber mei ferbûn is en dêr't er altyd yn omrint oant syn mem de jas ferbaarnt. Wylst Hartman yn syn tinzen hâld siket by syn biologyske heit, is it pake dy't him as in twadde heit ‘it libben leart’ (235). As Hartman der foar kiest om yn it sok fan syn pake krûdedokter te wurden, lit Van der Ploeg Hartman - hiel subtyl - wer in swartlekkense jas oantuge, dy't er letter ek by syn konsulten draacht. Pake en heit binne yn dy twadde jas (ûn)sichtber, tagelyk oandwaanlik ferbûn mei Hartman, ‘harren soan’.

De lêzer rekket yn de roman aardich op de hichte fan de posysje en funksje fan in krûdedokter út it begjin fan de njoggentjinde ieu. Yn rike bewurdings docht de skriuwer út de doeken hoe't Hartman yn neifolging fan syn pake drankjes gearstalt en tapast op syn pasjinten. Hartman appellearret yn syn funksje lykwols net oan it byleauwe dat yn dy tiid o sa sterk oanwêzich is. En dat wurdt him troch de heidsjers net altyd yn tank ôfnommen en somtiden sels tsjin him brûkt. Ek al bliuwt Hartman der yn neifolging fan syn ferljochte pake hiel evenredich by, it seit wol wat oer de belibbing fan dy tiid oangeande duvelbanners, tsjoensters en krûdedokters. De roman makket net allinnich dúdlik dat leauwe en byleauwe tige nei oan elkoar besibbe wiene, mar dat werklikheid en fantasije yn dy tiid faaks ek troch elkoar hinne rûnen.

De prolooch, dy't ferhellet fan in moard fan houtfester Haersma, wurdt yn de rin fan it ferhaal ek hieltyd mear ferfoarme. Wat raarder, wat mâlder, mar de minsken leauwe alles fan it begjin oant de ein.

Killing your darlings

Van der Ploeg is in baas wat de Fryske taalbehearsking oanbelanget. It is net allinnich in grut geniet om in roman mei sa'n ryk wurdepalet te lêzen, mar ek om gewaar te wurden hoe't Van der Ploeg syn haadstikken komponearret. Alle wurden yn dit wurk lykje op in skaaltsje woegen te wêzen. Benammen de ynsetten fan de haadstikken (sa as yn de prolooch ‘It begjin wie konsternaasje’ mei in wytrigel derûnder) of de ‘útsmiters’ (sa as fan it earste diel ‘De hel fan 'e Belgise Opstân’), binne hiel subtyl út-

[p. 80]

socht mei in enoarme sizzenskrêft.

Syn flyt om alles sa goed mooglik te ferwurdzjen is oan 'e iene kant in sterke kant fan him, oan 'e oare kant ek wolris in swakke. Ik moat dêrby tinke oan de term killing your darlings, dy't yn de toanielwrâld wol brûkt wurdt en sokssawat betsjut as it ôfsjen fan in sublym idee yn it foardiel fan de kwaliteit fan it stik. Nei myn idee hat Van der Ploeg dêr wolris muoite mei mei it each op syn leafde foar it wurd. Hoewol't It wurkfan'e duvel kompositoarysk in hecht gehiel foarmet, is it wol wer in wiidweidich wurk. Nei myn idee soe Van der Ploeg sa no en dan de stap der dochs wat mear ynsette moatte.

Swart-wyt

Soe it personaazje Hartman no ek yn de himel komme? Hoe oprjocht de fraach fan de lêzer út de ynlieding ek wie, it docht gjin rjocht oan ús komplekse libben en it libben fan de figuer Hartman. It libben is no ienkear net in optelsom fan plussen en minnen. Mei de roman It wurk fan de duvel trochbrekt Durk van der Ploeg krekt as yn guon eardere wurken it swart-wyt tinken fan goed en kwea. Yn Hartman lit Van der Ploeg sjen dat dwers troch alle kwea en sûnde in suver ‘hillige’ ynboarst groeie kin. Om it mei de personele ferteller te sizzen: ‘Troch de hûnderten ferhalen fan syn pake, troch it geduld dat syn heit yn him oefene, troch de wysheid fan syn mem, troch de oarloch, en troch alles wat der oan ferskrikliks barde yn syn libben, wie er net wurden dy't er wêze woe; mar it hie him wol mylder makke tsjinoer de meiminske. Wat er oan it libben oerhâlden hie, it krige wat hillichs; dat him utere yn it helpen fan minsken. Dat is de ûnsichtbere erfenis fan it goeddwaan.’ (333/334).

Yn Hartman moetet de lêzer in minske dy't reagearret op wat it libben him bringt, dy't leart fan syn flaters en oare wegen besiket, mar syn ferline net ûntrinne kin. De fraachsteller jout mei syn fraach ymplisyt oan dat er net goed mear wit hoe't er mei syn wissichheden oangeande goed en kwea omgean moat. Hy hat sympaty krigen foar minsken dy't him neffens de bewende noarmen en wearden tsjin it boarst stekke en oarsom. Dat dy fraach überhaupt steld wurdt liket my al in grut komplimint foar Van der Ploeg.