Trotwaer. Jaargang 33

[p. 26]

Autobiografyske snypsnaren (1)
Wêr't men jin al net drok om makket
Freark Dam

‘Gêês’, seinen wy Ketlikers as wy ‘gers’ bedoelden dat de Hollanners ‘gras’ neame. Dat wy harken al raar op, doe't in nij ynkommen jonge op it skoalplein it oer ‘gjes’ hie en itselde bedoelde. Dy knaap kaam, sa fernijde er us, fan de Drachtster Kompenije - in ús folslein ûnbekende oarde.

Dy gers-gjers-fariant hat leau 'k de earste west dy't by my heakjen bleau en myn niget oan dialektgeografyske ferskillen wekker makke. Ik kin ek noch, fan in jiermennich letter pratend, it plak (by 't fytshok) en de dei (in woansdei) oantsjutte dêr't en doe't op de Feenster ULO in klasgenoat dy't yn de Haske wenne my yndachtich makke op it ferskynsel dat guon minsken - wy bygelyks - fan ‘wênzje’ prate, wylst oaren der sokssawat as ‘wainsdy’ fan meitsje.

De hustaal fan myn jonge jierren hat it Ketlikers west, of rûmer nomd it Skoatterlânsk. It sil net ûnfersnien west hawwe, om't ús heit en mem dêr ymport wienen. Hja hienen har eigen Beetster/Tynster Frysk meinomd, fan heite kant boppedat noch mei in bewyske oerurven Tsjalberter Gietersk derûnder. Ik ha te koart yn Ketlik wenne - oant krapoan myn fyftjinde - en sûnt tefolle standerteftich Frysk praat èn Súdhoeksters èn Wâldsjers om my hinne heard om myn Ketliker memmetaal noch echt machtich te wêzen - it mei net lykje. Dat muoit my, mar it is no te let - namstemear om't de Ketlikers der hjoed de dei nei myn betinken sels ek mar in potsje fan meitsje.

Mouillearring bygelyks: ‘bjatsje’, ‘wjanne’, ‘mjorre’, ‘bjorren’ en mear fan dat mâls wie dêr yn de iere jierren tritich hege útsûndering. It waard beskôge as in bernlike oanwenst dy't men, krekt as bygelyks bêdpisjen, sa gau mooglik oergroeie moast en koe. No bjatsje se rûnom op 'e Skoatterlânske bjorren dat it in lust is.

It âlde boereketlikers moat, sa deun oan de Tsjonger, wol ynfloed fan ‘ginne kaante’ ûndergien hawwe. Dat wy as bern ‘brommels’ sochten by de droege sleatten ‘langes’ en dat guon boeren harren kij ‘mulken’ yn it Ketliker Skar wiist wol yn de Stellingwerver rjochting, lykas ek de ‘kroaie’ (kroade) dêr't hja mei oar it ‘pa’ rûnen.

Geve Fryske opgeande trijeklanken lykas wy dy kenne yn tiidwurden as ‘skriuwe’ en ‘bliuwe’ waarden yn it Ketlikers ta sleauwe ôfgeande twa-klanken: ‘skrûe’ en ‘blûe’. It heucht my dat de yngreven klaaiker Douwe Tamminga, in gearkomste bywenjend ûnder lieding fan de nij-oanrette foarsitter Rudi Boltendal, nij opharke doe't er troch de praeses ferwolkomme waard út namme fan It Skrûersboun. De Grinslanner Boltendal hie, as Feenster forens, syn deistich Frysk opstutsen op 'e Ketliker bjorren, dat sadwaande!

Sa net - de ‘blebberbeien’ dy't wy dêr eartiids by 't seksje sochten hjitte der hjoed de dei nei't ik my fertelle litten haw foar alle dúdlikheid al ‘bosbeien’ of better sein (dan begrypt elkenien it, no?) ‘bosbessen’. In pynlike oanslach op it Ketliker taaleigen fan myn jeugd is de namme fan it byldsje, yn de jierren sechtich oprjochte as doarpssymboal: de ‘raaptepper’.

[p. 27]

Wa't sa'n klaaifrysk wurd nei dit gea fan de sprekwurdlike ‘raapstellers’ oerplante hat moast him skamje. ‘Teppe’, hie 'k tocht. Kin it dan langer alles lije?

Der binne, sa bin ik jong al wiis wurden, mear moaie doarpen op 'e wrâld. Mar foar myn gefoel bedarre ik wol fan it iene uterste yn it oare doe't wy, nei ús heit syn hommels ferstjerren, ferfarre moasten fan Ketlik nei Ychtenerbrêge. Lykwols haw ik, nei myn wreed ôfskied fan de destiids ferneamde Ketliker Heide, fan miet ôf oan de Tsjûkemar - doe noch ûnberonge - as in earsten skeppingswûnder ûndergien.

It praat fan de lju dêre moast dochs ynearsten noch wol tige wenne. Wat wy by ús thús dus wend west hienen it ‘Tsjalberters’ te neamen - it Gietersk dialekt dêr't ús heit-en-dy ûnderelkoar noch altyd yn kommunisearren - wie hjir oan de igge fan de Tsjonger noch yn moai algemien gebrûk. Mei fan gefolgen dat men (pynlik...) konfrontearre waard mei de ûnder Fryskpraters hjirre foar dit oergongsgebiet sa typearjende skerpe ‘ch’ dêr't wy de leaflike stimhawwende ‘g’ wend wienen. Om earlik te wêzen bin ik dy earste felle ôfgriis nea hielendal te boppen komd. Yn letter jierren is dy eigenaardichheid sprekwurdlik wurden yn it reltsje fan ‘it chriene chês fan Bantechea’. Yn de Ychtenerpolder - yndied: it hjoeddeistige Bantegea -, dêr't ik doe gauris myn kommen hie wie de oertsjongerske ynslach grif noch sterker as op Ychtenerbrêge.

It Frysk dat it der lang om let in hiel stikhinne wûn hat is in apart griemmank dêr't ik, frjemdernôch faaks, dochs fan begûn bin te hâlden. Spitigernôch haw ik dat ek op gjin stikken nei yn 'e macht. Men soe dêrfoar by native speakers wêze moatte as bygelyks Klaas Jansma, Jan Kroes of Hindrik van der Meer. Foarsafier't ik wit hat allinne Jansma it ek wolris skriftlik brûkt, yn fraachpetearfoarm yn ien fan syn dokumintêre publikaasjes. Ik haw my - dit sa sydlings - realisearre hoe slim as de Bantegeaster dichter Kees Jongsma omstean leare moatten hat doe't syn Muze him it standertfrysk foarskreau.

Yn Eastersee, dêr't ik wenne haw fan 1941 oant 1944, wie it fannijs efkes wennen doe't ik dêr nei myn ULOjierren oanslach krige op it suvelfabryk. ‘Bûter’, ús deistich produkt dêr't alles om draaide, wie dêr in frijwat nuver wurd. It personeel hat der ek nea oan wenne kind dat de direkteur, in echte Wâldsjer, fan ‘bûter’ prate dêr't it ommers ‘buter’ wêze moast. Om mar in foarbyld te neamen... Mar fierders: myn tiid dêre foaral hat my leard dat men elkoar wat útspraak en wurdkar fan libben folksriem Frysk oanbelanget wat ynskikke moat. Dat hie èn hat der faak wol oan. Binnen ús lyts taalgebiet kinne wy it faak net litte en begekje elkoar op dat punt. De grapkes oer it ‘hi’, ‘mi’ en ‘wi’ fan de Wâldsjers binne yllustratyf. Rûnom wie (en is?) der oanstriid ta spot as it om dialektferskillen giet. In boerearbeider, út de Walden nei Lemsterlân ferfearn, krige dêr al ringen de bynamme ‘dû ek’ (pleatslik: ‘do ik’ = Hollânsk: ‘jij ook’), sa't ik meidield fûn yn it moaie doarpsboek oer Follegea/Jistergea fan in jiermennich lyn. In wolkomme revanche foar it lêbjen oer dat chriene chês, soe men sizze kinne! Oar foarbyld. De skriuwster Jant Visser-Bakker hat yn har treflik boekje mei jeugdoantinkens It doarp fan Anne fyntsjes útlein oan hokker snoad stopwurdsje de Akkrumers harren Boarnster buorlju wisten te herkennen: ‘nuh’...

De moderne tiid, de sterke migraasje benammen, hawwe de Fryske dialektkaarten frijwat trochskodde. Wat seach dy Drachtster lapkewinkelman destiids noch nij op doe't in farske Philipsfrou, mei man en bern om wurk en brochje út de Súdwesthoeke nei it dynamysk

[p. 28]

Wâldsintrum ferfearn, him om in pear ‘huizen’ frege (hoazzen). Sûnt - ik praat fan in heale ieu lyn - hawwe de Fryskpraters fan hokker denominaasje dan ek dêr yn Drachten fiks omstean leare moatten. En dat hie dan, sa ferkundigen wy dryst om 1950 hinne, ‘Fryslâns Taalwacht Yn It Easten’ wurde sild.

Oer myn eksploaten mei Frysk en Unfrysk yn Drachten in oare kear.