Trotwaer. Jaargang 33

[p. 22]

Fryske identiteit: in útfining fan de 19e ieu
Goffe Jensma

Dûmny dr. J.J. Kalma - de reade dûmny dy't yn 1964 op ditselde ‘skavot’ stie as dêr't ik no op stean - haw ik noch goed kennen. Ik wie dwaande mei in boek oer de Frjentsjerter universiteit en prate op de Provinsjale Biblioteek yn Ljouwert geregeld mei de âld-dûmny, dy't dat ûnderwerp fansels koe as syn broeksbûse. It wie doe, yn de jierren tachtich, in strieminne tiid foar histoarisy, want wurk wie der eins net te krijen. Doe't ik op in kear dêroer wat klagerich die, seach Kalma mei ris djip oan en sei - sa't allinnich Kalma dat sizze koe, want hy hie fan himsels in swiere, sonoare basstim dy't troch it jierrenlange preekjen noch folle swierder en galmeriger wurden wie: ‘Jensma, jo moatte jo neat oanlûke fan krityk, jo moatte net wachtsje op applaus, jo moatte skriuwe.’

Dat wie goerie, dy't ik altyd by my holden haw. Want sa is it ek: it skriuwen is in foarm fan iensumheid dy't men jinsels oplizze moat. Somtiden as it yn 'e holle net sa waait as je wolle, is dat swier te fernearen, soms ek, litte us sizze by súdewyn, is it sa woldiedich as wat. It wachtsjen op applaus of it jesels al yn 't foar wat oanlûke fan alle mooglike krityk dogge it skriuwproses gjin goed; it stiet de suverheid fan oardielsfoarming yn it paad.

Maatskiplik sjoen moat dy selsopleine iensumheid ek in foarm wêze fan ûnôfhinklikens. Dat jildt seker foar histoarisy, dy't ommers nonfiction skriuwe, dy't harren dwaande hâlde mei de wurklikheid of wat dêr foar trochgiet, mei de byldfoarming oer dy wurklikheid dus. In histoarikus hat it rjocht en ek de plicht om him ûnôfhinklik op te stellen fan maatskiplike belangen. Dat jildt ek en miskyn wol namste mear foar histoarisy dy't as ûnderwerp ha de byldfoarming fan wat Fryslân is en wat Fryske kultuer en Fryske identiteit is. En sa'n eksimplaar stiet hjir no foar jo. Myn bekroande boek - Het rode tasje van Salverda - giet oer Fryske kultuer en oer de woartels fan hoe't wy - Friezen en net-Friezen - tsjintwurdich tsjin Fryslân oansjogge en it belibje. Dat is in ûnderwerp mei tûkelteammen.

Professor Edzo Hendrik Waterbolk is okkerdeis ferstoarn. Ik fyn it spitich dat hy der hjoed net mear by wêze kin. By him bin ik tweintich jier ferlyn ôfstudeard, mar ek sunt haw ik noch in soad oan him hân en fan him leard. Myn posysje foar Fryslân oer liket op sines. Hy hat him faak dwaande holden mei Fryske ûnderwerpen, dy't der dan út Europeesk ferbân wei beskriuwde. Hy fertelde my ris in moaie anekdoate oer hoe't hy oer Friezen en Fryske kultuer tocht: ‘Ja Goffe, dan stap je in Buitenpost in de trein en dan raak je aan de praat met iemand tegenover je - een Fries - en aan het eind van het ritje is het in Leeuwarden toch bijna altijd: “No, mar dan binne wy dochs noch famylje fan elkoar.”’

Yn sa'n koart ferhaaltsje wurdt in bytsje spotsk en iroanysk - want sa wie Waterbolk ek - itselde sein as wat folle swierder, earnstiger, ja hilliger trochklinkt út njoggentjinde-ieusk Fryslân wei, bygelyks yn it bekende biedwurd fan de dichter Harmen Sytstra: ‘Ien folk, ien bân.’ Sytstra seach de Friezen as in groep minsken - as in folk dat op in famylje like, dus as minsken dy't emosjoneel slim op inoar rjochte wiene en by inoar yn de tange sieten, as minsken dy't allegear deselde oerâlde woartels dielden en dy't ek de plicht hienen om dy oerâlde bân te ûnderhâlden.

[p. 23]

Ik haw yn myn boek ferdigene dat dat wat nijs wie, dat dy manier fan Frysk te wêzen earst om 1800 hinne ûntstien is. De moderne, ek hjoeddeiske Fryske kultuer en identiteit is in útfining, in konstruksje fan de iere njoggentjinde ieu.

Bredere kontekst

De krityk dy't út Frysksinnige fermiddens wei sa út en troch op Het rode tasje formuleard is wol ha, dat dy Fryske identiteit dochs folle âlder is. Klinkt al net yn de âlde Fryske wetten troch dat ‘wy Friezen gjin hearen boppe ús wolle en ek net hoege, want wy Friezen hawwe altyd al frij west’? Dus Jensma, wat útfining? Wat konstruksje? It wie der allegear al!

Fansels, dat ik ûntstriid net. Dochs is der in grut ferskil. Yn de ieuwen foar 1800 fungearren ditsoarte fan eigenheidsarguminten benammen yn polityk-steatkundich opsicht, dus as de utering fan in selsstannich gewest, in lyts steatsje, dat syn frijheid en syn soevereiniteit fêsthâlde woe. Yn de njoggentjinde ieu, doe't Fryslân ûnderdiel waard fan it Keninkryk Nederlân, feroare dy hâlding sa wêzentlik, dat men wier prate kin fan in op 'e nij útfinen fan Fryske identiteit. Frysk te wêzen waard doe in emosjonele oangelegenheid. In Fries fielt him Frysk en hat - as it oan Fryske bewegers fan doetiids as bygelyks Sytstra lei - ek de plicht om him Frysk te fielen.

In protte fan myn foargongers hawwe har net loswrakselje kind fan krekt dat plichtsgefoel en as sy in skiednis fan de Fryske kultuer skreaunen dan wie dy emosjonele belibbing fan it Frysk harren noarm. Frysk te wêzen is ‘oer’, de woartels fan de Fryske kultuer lizze fier yn it ferline yn de tichte mist fan de tiid ferhoalen. En sa as der oait in folslein Frysk ferline west hat, sa moatte wy - en hjir komt yn dy foarm fan skiedskriuwing in kultuerpolityk belang nei foaren - no stribje nei in folslein Frysktalige takomst. Dat útgongspunt doocht net. De foarige winner fan de Halbertsma-priis, de argeolooch Ernst Taayke hat dat op syn fakterrein prachtich en ek hiel sekuer sjen litten. De diggels, de potskerven, seinen him - as wie it in orakel mar dat is it net -: der is hielendal gjin sprake fan kontinuiteit fan in Fryske kultuer sûnt Tacitus. De Friezen besteane as sadanich net sûnt de mist fan de tiid.

Wat mysels oanbelanget, ek ik haw foar myn boek dy noarm fan it Fryske ideaal of de Fryske ideology net folge. In stee dêrfan haw ik besocht it ûnstean fan dy nije manier fan Frysk te wêzen te ferklearjen út in wat bredere kontekst wei. My foel alderearst op, dat it begjin fan dy kulturele fernijing net lei yn de Frysktalige fermiddens fan it Frysk Selskip fan 1844 mar yn de Nederlânsktalige rûnten fan it Friesch Genootschap fan 1827. De yntellektuelen út dy elitêre rûnte diene presys itselde as wat elites út râneprovinsjes rûnom yn it Europa fan nei Napoleon diene. Sy leinen de klam op de eigenheid fan harren gebiet fan komôf om sa har eigen plak yn it gruttere ferbân fan de nije Europeeske naasjes feilich te stellen. Harren stânpunt wie: Wy moatte yn de Nederlânske naasje fertsjintwurdigers fan Fryslân wêze, want wy hawwe wat mienskipliks mei it Fryske folk. Wy begripe it better as wa ek. Dit stânpunt is kultuerhistoarysk besjoen lykwols folle mear in útkomst fan de typysk njoggentjinde-ieuske Europeeske boargerlike kultuer as dat it typysk Frysk is.

Foar it oare haw ik besocht yn myn boek sjen te litten hoe't dit Fryske ideaal sinkend kultuerguod wie. Wat yn dy rûnten fan Genoatskipslju libbe as in hert en wat - seker yn in figuer as dr. Joast Halbertsma - in utering wie fan Europeeske alluere, rekke letter yn de ieu dy glâns kwyt. De Fryske kultuer en identiteit waard ta streekkultuer. Net langer wie it Parys

[p. 24]

foar Wûns oer, mar waard it Fryslân tsjin Hollân. Ek yn it proses fan ferpyldering [verzuiling] waard dit Fryske ideaal meinommen, oant it yn de tiid nei de Twadde Wrâldoarloch in mear profesjonele en ek burokratisearre foarm krige. De oerheid hat tsjintwurdich in grut part fan it takepakket fan de Fryske Beweging oernommen.

Doar te feroarjen en te fernijen

As wy sa - fansels fierstente hurd en generalisearjend - de linen fan út de njoggentjinde ieu wei trochlûke nei no, dan komt by my in fraach op.

Friezen binne trochstrings grutsk op har skiednis, mar hawwe sy der bytiden ek net slim lêst fan? As wy Frysk prate, dan sizze wy altyd: Mar ús pake spruts it better. Us pake syn praten wurdt de noarm foar ús praten. Wy sizze dus: It Frysk ferdwynt. Mar wat ferdwynt der? It Frysk fan ús pake? Of it Frysk as sadanich? As wy Fryslân typearje dan sizze wy: ‘it is boerelân’ en konstatearje wy fuortendaliks ek hoe't no troch de Europeeske ienwurding dy lânbou feroaret en driget te ferdwinen. As wy oer kultuer prate, dan hawwe wy it oer it Fryske erfskip, oer wat oerbleaun is út it ferline en dan formulearje wy in kultuerbelied mei grutte klam op behâld.

Sit dat ús net yn 'e wei? Doare wy dêrom net te feroarjen? Binne wy soms net wat al te krampeftich? Sit yn it konsept fan Fryske kultuer de angst foar de takomst net bebakt?

Dêr is ek in oar byld fan Fryslân tinkber, in byld dat histoarysk sjoen neffens my folle mear mei de wurklikheid strykt.

Al sûnt de midsieuwen, sa docht út tal fan sosiaal-ekonomysk-histoaryske stúdzjes bliken, wie Fryslân in ier-kapitalistyske provinsje, in dynamyske, kommersjele ekonomy, dy't dêrtroch yn ieren en sinen om wist te gean mei fernijing en feroaring. It liket my ta, dat dat byld folle libbenskrêftiger is as wat ik niis de Fryske ideology neamde. Doar te feroarjen en te fernijen, sa't dat al ieuwenlang dien is en sa't dat ek troch de boargerlike yntellektuelen út it begjin fan de njoggentjinde ieu dien is. Doar it oan.

Dat bringt dan by eintsjebeslút by de man nei wa't de priis neamd is dy't hjir hjoed útrikt wurdt: ds. dr. Joast Halbertsma. Ien fan syn boeken hiet Defrissche lucht. Yn dat ferhaal set er - sa't allinnich hy dat koe, want hy wie in grut Frysktalich mar ek in like grut Nederlânsktalich skriuwer - de Fryske kultuer, it plattelân en de iepenheid fan Fryslân foar de nearzige Dútske keamerkes oer, dêr't goare Dútske potkachels walmje en dêr't in sfear fan ynteelt hearsket. Ik soe sizze: nim dit byld fan Halbertsma oer. Smyt de finsters iepen en doch it ûnder it biedwurd dat Friezen it rjocht ha om Frysk te wêzen, mar ek yn de wittenskip dat de plicht dêrta in njoggentjinde-ieuske fiksje is.