Trotwaer. Jaargang 32

[p. 495]

Hâlden en kearen mei it Frysk yn de media
Pieter de Groot

Frysk en drammen - it hat hiel lang synonym west, en út en troch stekt it de kop wer op, ûnder oaren yn de gemeente Wûnseradiel, dy't men foar in moai frysksinnige gritenij hâlde oant ynienen de rapen gear reitsje yn Surch en bliken docht dat se ek yn oare doarpen beswier ha tsjin it ferfryskjen fan de nammen. Mei útstellen, dy't it Frysk op ien of oare wize fierder bringe yn it maatskiplike ferkear, moat o sa hoeden omsprong wurde. It is op aaien rinnen, want ear't jo der erch yn ha, kwetse jo de meiminske en binne jo dwaande him jo wil op te lizzen, him dingen troch de strôte te triuwen. De Fryske Beweging en de fnp lizze by harren út soarte op in kweade namme, om't dy derop út wêze soene Fryslân te ferfryskjen en ôf te skieden.

De utersten

Dat is in byldfoarming dy't út noch yn net doocht fansels, mar dêr't jo algeduerigen wer tsjin oanrinne en dêr't jo mei te rekkenjen hawwe. Dat jildt ek foar de ideeën dy't by de minsken libje oer it Frysk en de krante. Fierwei de grutste mearderheid fan de lêzers stroffelet der net oer en dy hearre jo dus net. Jo hearre allinnich de utersten.

Oan de iene kant ha jo de minsken dy't fan betinken binne dat de krante grôtfol Frysk stiet en dêrtroch foar harren ûnlêsber wurdt. As bewiis stjoere se dan in krantepagina mei dy't grôtfol Hollânsk stiet, op dy pear sitaten nei dy't se read kleure ha of ûnderstreke, mei foarse útroptekens derby. Wy skriuwe sokken dan in freonlik briefke, of skilje, dat is faak noch better. As jo se mei de feiten konfronteare, slane se as in blêd oan 'e beam om en litte se har kenne as ferstannige lju dy't alle begryp ha. Want de measte minsken gripe noait nei de pinne, en as se it dan in kear dogge, is it yn in hite hei.

Ut en troch berikke ús ek lûden fan minsken dy't fine dat der fierstente min Frysk yn 'e krante stiet. Ik wit net oft dy groep dy't dat fynt, grutter is as de groep dy't anty-Fryske lûden hearre lit. Nuver is dat dy har wol op alderlei plakken - yn tydskriften en op gearkomsten - oppenearje, mar dat se har, in inkeling dêrlitten, mei dizze klacht nea rjochtstreeks ta de krante rjochtsje.

In kollektive rop om mear Frysk, ûnderboud mei arguminten, hat ús noch nea berikt. Dat hat my wolris fernuvere, om't de measten dochs aardich mei de mûle en de pinne oer 'e wei kinne. Beskôgje se de krante as in natuerferskynsel dêr't jo gjin ynfloed op ha kinne? Of, in typysk Fryske trek, as in komplot, in gearspannen fan redakteuren dy't it Frysk út de krante keare wolle?

Gjin komplot

No, om dêrmei daliks ôf te weven: de krante is gjin komplot dy't út ien mûle praat, mar in bûnte samling fan ûnderwilens om de hûndert redakteuren, dy't elk harren eigen yndividuele ynbring ha, mei al har Hollânske lek en Fryske brek. Om't de lc yn syn redaksjestatût fêstlein hat dat de krante in bysûndere ferantwurdlik-

[p. 496]

heid hat foar de Fryske taal en kultuer oer, binne der in tal soms al, soms net skriftlik fêstleine regels dy't ien kear yn 'e safolle tiid op redaksjegearkomsten wer tsjin it ljocht hâlden wurde. Mei oan de hân fan ûntjouwingen yn 'e mienskip en lûden út de praktyk, wurde dy dan nei wat diskusje oer-en-wer al of net bysteld.

Dy lûden út de praktyk tendearje, dat mei dúdlik wêze, nei mear Hollânsk en minder Frysk En as der net mear tsjinoer stiet as in pear ferdwaalde klachten fan yn 'e regel âldere lêzers, steane redakteuren dy't it Frysk bêst stypje wolle - en dy binne der wier genôch - al gau mei lege hannen.

De stipe fan de lêzersachterban is fan libbensbelang: de krante is, oars as de omrop, in kommersjeel produkt. De wurden fan Sjoerd van der Schaaf, âld-haadredakteur fan de Heerenveense Koerier, binne noch altyd aktueel: ‘De krante moat it earst fan syn lêzers hawwe, foar't de lêzers it fan har hawwe moatte.’

Ik wol der wol op wize dat it net sa is, sa't him dat yn it slim fertekene ûnthâld fan âldere lêzers fêstsetten hat, dat der tsjinwurdich folle minder Frysk yn stiet as eartiids. De stikken binne wol koarter, dy ûntjouwing nei minder tekst en mear byld hat de krante fansels ûnder ynfloed fan de feroarjende tiid, wol trochmakke. Sawol sjoernalisten dy't leafst mar foar 't faderlân wei skriuwden, as lêzers dy't net om 'e lingte male, as de ynhâld mar nijsgjirrich genôch is, hawwe omstean leare moatten.

Fryske reservaat

De fêste Fryske side yn 'e freedsbylage, is út de histoarje oerbleaun, mar wa't de kranten út dat griis ferline (de jierren sechstich) der by pakt, sil sjen dat dy destiids folle faker Hollânsktalich wie as no. Sokken as S.J. van der Molen en Jaap Kalma skreaune destiids meast yn it Hollânsk oer Fryske ûnderwerpen.

Men kin sizze: sa'n side is in reservaat yn 'e krante, kin it Frysk net gewoan lyk behannele wurde as it Hollânsk en yntegrearre wurde yn 'e rest fan de kranten en bylagen? Dat soe ideaal wêze mar dat hat in skaadkant. Om't it in minderheidstaal is dy't ek mar troch in minderheid fan de redakteuren skreaun wurdt, is it gefaar grut dat dy der yn it Hollânske geweld ûnderstrûpt en op in stuit sels ferdwynt. Sa'n reservaat biedt beskerming en de plicht om him yn stân te hâlden, en miskien, wa wit, sels út te wreidzjen. Soms dogge we dat al.

De ûnderwerpen op dy side beheine har oant no ta ta it terrein fan de Fryske taal en kultuer. Dat soe om my trochbrutsen wurde moatte: it Frysk soe foar alle sektoaren en domeinen brûkt wurde moatte, yn 'e krante. It is net iens in ideaal, it heart foar in taal normaal te wêzen.

Dat ik de hannen der dochs net sa maklik foar op elkoar krij, is oan ien kant wol te begripen. Los fan it útjouwersbelang ha ek de yndividuele redakteuren der belang by dat it boadskip dat se oerbringe moatte, troch safolle mooglik lêzers ferstien wurdt, en as út lêzersûndersiken dan bliken docht dat mear as de helte - it lêste ûndersyk skommele sels om de tachtich persint - gjin bek op it Frysk sette wol, dan is de kar gau makke.

Oan de oare kant hâld ik altyd mar út dat as it ûnderwerp in lêzer ynteressearret, se wol oer de taaldrompel hinne stappe. Der is dan wol in mits by. Sa'n stik moat wol tagonklik en lêsber skreaun wêze, en dat is in keunst dy't in protte skribinten dy't har fan it Frysk betsjinje, spitigernôch net yn 'e macht ha. Dat komt ek mei om't der op it mêd fan de Frysktalige sjoernalistyk suver gjin tradysje bestiet. Ja, in lytse ieu Sljucht en Rjucht en Frysk en Frij: ik wol der perfoarst net lytsachtsjend oer dwaan, mar dat hat dochs foar it meastepart willewurk fan frijwilligers west.

[p. 497]

En hjir bin ik dan oanlâne by it fakuüm dat der op 't heden gappet tusken oan 'e iene kant de Fryske kranten mei yn ferhâlding mar in bytsje Frysk en de Frysktalige blêden.

Autonoom en profesjoneel

Sûnt it ferdwinen fan Frysk en Frij en De Strikel binne der allinne noch mar in pear literêre tydskriften oer mei op syn meast 350 à 400 lêzers, en in pear ûnregelmjittich ferskinende klubbledsjes, dêr't ik ta myn grutte freugde De Fryske Federalist fan J.B. Singelsma en Lyts Frisia fan de Jongfryske Mienskip it faakst fan ûnder eagen krij. Ik ikkerje hjir it mislearre aventoer mei Frsk net wer op: dat haw ik fan it begjin oan net sitten sjoen, om't in hûs-oan-hûsberik fan hûnderttûzenen gjin garânsje is dat elkenien sa'n blêd ek mei in sin lêst. In krante dy't men mei in sin lêst, hat men in abonnemint op.

Dat it finansjeel de Provinsje no meiwierret, makket de kâns reëel dat der skielk wer wat foar yn 't plak komt, en it moaist soe wêze dat dat dan de twa blêden binne, sa't de provinsjale kommisje-Van der Ploeg dy yn 1998 foarslein hat: in krante foar in breed publyk, en in algemien opinyblêd dat him op in wat lytser publyk rjochtet. Betingst foar beide media is dat se op in profesjonele basis makke wurde en dêrneffens betelle, en dat it net, sa't it oant no mei Frysktalige blêden altiten wenst wie, in saak fan willewurk is, dêr't minsken foar in apel en in aai foar yn 't spier binne. In blêd mei in formule, dy't eksklusyf is en net de kranten dûblearret.

Oer it hoe en het fan sa'n blêd, en wêr't it ûnderbrocht wurde moat, wurdt op 't heden yn allerhande fermiddens neitocht, mar it moat net útdraaie op in blêd dêr't alderlei rûnten en organisaasjes wat oer te sizzen krije. In autonome redaksje ûnder in ûnôfhinklike paraplu is de bêste waarboarch foar kwaliteit en kontinuïteit.

Men moat mei oansprekkende kampanjes foar beide blêden stribje nei in sa grut mooglik berik, elk yn soarte, en foar it blêd dat ûnder in breed publyk komt, jins best dwaan safolle mooglik advertinsjes te krijen. Men kin lykwols net langer de eask stelle dat de blêden har op 'en doer sels bedrippe moatte, want nei alle eksperiminten, earst mei Frysk en Frij, no mei Frsk, is foargoed oantoand dat soks ûnmooglik is. Der sil altyd jild by moatte: dat útgongspunt sille de minsken dy't deroer beslute, it op foarhân oer iens wêze moatte. It soe de baas wêze as provinsjale polityk en bedriuwslibben (de útjouwers) de lêsten dêrfan diele, byneed holpen mei in bydrage út it Bedrijfsfonds voor de Pers.

Teoretysk rint in blêd dat finansjeel sa fan oaren ôfhinklik is, it gefaar dat dy oaren ek oer de ynhâld mei kedize wolle en de redaksje ûnder druk sette. Dêr moatte yn 't foar goede ôfspraken oer makke wurde. Yn de mear as tritich jier dat ik ûnderfining ha mei subsidiearre Fryske tydskriften, is my lykwols gjin gefal bekend dat de oerheid of de útjouwer ynfloed op it redaksjebelied ha woe, of drige mei it ynlûken fan it subsydzje, om't in redakteur de kop fan de kommissaris of in deputearre easke hie. Salang't der yn Fryslân gjin revolúsje komt en gjin junta oan 'e macht, hoecht men der net benaud foar te wêzen.

Under kompjûterisearre foaroprinners kin men skepsis beharkje, dy achtsje in papieren tydskrift út 'e tiid, men kin jins enerzjy better brûke, ûnder oaren op Ynternet. Mei alle respekt foar de ‘oneindige mogelijkheden’ fan dit medium, is it no noch fierstente betiid om dy konklúzje te lûken. Ynternet is in ideale oanfolling - en dy mei men net oer it net fleane litte -, mar is út noch yn gjin alternatyf, dat it papieren blêd ferfange kin.

[p. 498]

Nij Trotwaer

Trotwaer ûntjout him, sûnt De Strikel en Frysk en Frij fuortfallen binne, as in blêd dat de lakune tusken de ing-literêre tydskriften en bewegingsbledsjes en de fierhinne Hollânsktalige kranten opfolje kin. Dat stiet ek it Literair Produktie- en Vertalingenfonds, dat advisearret oer it rykssubsydzje, tige oan (sjoch it oktobernûmer). Yntusken hat de redaksje har ideeën op it Provinsjehûs deponearre. Hopelik kriget dit blêd de hannen fan de Steaten op elkoar en jout de Provinsje de sinten dy't foar it wiermeitsjen fan dy formule nedich binne.

Der binne wol in pear tûkelteammen fansels. Yn it foarste plak wurdt Trotwaer útjûn troch de Koperative Utjowerij. Dat is in ideële klup fan en foar skriuwers, dy't net de distribúsjemooglikheden fan in kommersjele útjouwer hat. Se is foar redaksje en lay-out ek alhiel oanwiisd op frijwilligers. Oft se, as se dêrfoar de middels krijt, dat wurk sa maklik útbesteegje sil oan ‘professionals’, dy't der ‘rojaal’ foar betelle wurde, is de fraach.

Behalve dat it yn striid is mei har ideële doelstellingen, mist de ku ek de fasiliteiten dy't sokke ‘professionals’ nedich hawwe. Mar miskien fielt printer Van der Eems, dy't de útjouwerij sûnt koart mei op 'e noed hat, him no wol oansprutsen en makket er in dummy om jin de fingers by ôf te slikjen!

Ta beslút de Eeltsje Hettinga-foby: Trotwaer soe sa ‘ferstrikelje’, dat de literatuer oan 'e krapperein komt. Ik diel Eeltsje syn soargen, salang't it blêd alhiel ôfhinklik is fan frijwillige bydragen. Yn it iene nûmer hat de lichte kost de oerhân, it oare nûmer is de ‘drege’ kant it neist. De redaksje kin dat wol wat stjoere en stribje nei in goede miks. Mar sa'n miks kin ek in wylde grienmank wurde dêr't de lezers troch op 'e doele reitsje. Better is fan dy miks ôf te stappen en de skiften útinoar te hâlden.

By in fierdere profesjonalisearring soe men it persintaazje literatuer (skeppend proaza, poëzy, essays) feilich stelle kinne troch in aparte (of part fan de) redaksje it foech te jaan oer in literêr supplemint fan in fêste omfang. Sa likernôch as Vrij Nederland mei syn boekekatern ‘De Republiek der Letteren’ of De Groene mei ‘Dichters en Denkers’. It foardiel fan in apart, útnimber supplemint is dat de lêzers yn 't foar witte wêr't se oan ta binne. It Strikel-type oan wa't fiif siden poëzy net bestege binne, kin it oan 'e kant lizze, de literêre fynpriuwer kin fuort it supplemint opslaan. De útjouwer kin foar sa'n blêd dat sa'n dúdlik ûnderskied makket, ek makliker abonnees winne, itsij foar it iene skift, itsij foar it oare.

Foar goed begryp: as ik it oer ‘professionals’ haw, dan doel ik op minsken dy't sok wurk net as frijwilliger hoege te dwaan, mar der fatsoenlik foar betelle krije en alle mooglikheden hawwe om in fakkundich blêd te meitsjen. Dat kinne ek ‘amateurs’ wêze, want de measte amateurs skriuwe sa goed dat de blêden dy't my foar eagen stean, har hurd nedich ha sille, wolle se kwaliteit bringe. Sjocht nei it profesjoneel makke opinyblêd De Groene: dat it de measte meiwurkers mar in luzehonorarium biede kin, is oan it nivo net ôf te lêzen. Krekt oarsom, De Groene kipet, wat orizjinele en eigensinnige bydragen oanbelanget, fier boppe de rest út.

Noat

Justjes bewurke tekst fan in praatsje dat ik op freed 13 oktober 2000 hâlden ha foar de Ried fan de Fryske Beweging. De Ried hie my útnoege om wat te fertellen oer it Frysk yn de skreaune media. Oer it Frysk yn it Friesch Dagblad koe ik it as lc-redakteur fansels net ha en wat ik oer it Frysk yn de Ljouwerter Krante fertel, die ik op persoanlike titel. Op fersyk fan de redaksje haw ik myn opmerkingen oer Trotwaer wat neier taljochte.