Trotwaer. Jaargang 32

[p. 483]

Spegel fan it magysk-mytysk universum
Babs Gezelle Meerburg

Jurjen van der Kooi, De nachtmerje fan Rawier. Fryske sêgen oer it boppenatuerlike. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 2000. 320 siden. f 42,50.

Meie folksferhalen behoffene wurde en dus moaier neiferteld as se earder wiene of is it better om de ynhâld fan de ferhalen nei de eftergrûn te skowen en se sa krekt mooglik, dus mei eventuele lekken en brekken fan de oarspronklike ferteller, wer te jaan? Dat liket my in nijsgjirrich diskusjepunt nei oanlieding fan it ferskinen fan Jurjen van der Kooi syn nij sêgeboek De nachtmerje fan Rawier. Fryske sêgen oer it boppenatuerlike. Hy keas, oars as Mindert Wynstra yn It kweade wiif fan Hylpen (1997), foar in wittenskiplike edysje.

Twaddehâns

In twaddehâns stim is better as hielendal gjin stim, skriuwt Van der Kooi yn syn neiwurd. Hy kin net oars as him basearje op it wurk fan eardere samlers en publisisten, ek al is er dêr net hûndert persint tefreden mei. Samlers fan eardere tiden soene de oarspronklike fertellers trochstrings minder yn harren wearde litten hawwe as lettere en yngrypt hawwe yn de fertelwize en de taal. Troch de seleksje, dy't folkskundich ynteressearren foar him makken, mist Van der Kooi beskate (parten fan) ferhalen, dy't er stommegraach ta syn beskikking hawwe wollen hie foar ûndersyk nei bygelyks de fertelwize.

Yn it neiwurd weeft Van der Kooi fierder ôf mei bekende foaroardielen oer folksferhalen, bygelyks oer it o sa âlde folksferhaal. Dat leit per ferhaal wer oars, skriuwt er. Der besteane ferhalen, dy't tûzenen jierren âld binne, mar ek hiel nije. Elk ferhaal hat syn eigen skiednis fan tiid en romtelike fersprieding.

Oanslutend op myn oertsjûging dat op dizze wrâld oarspronklikens fier te sykjen is en elkenien ‘inkeld’ sa'n ‘twaddehâns stim’ ta syn foldwaan hat, freegje ik my ôf, wêrom't Van der Kooi yn it neiwurd literêre en popularisearre neifertellingen min-ofte-mear liket te diskwalifisearjen foar folkskundich ûndersyk. Neffens my binne oarspronklike teltsjes en literêr-populêr bewurkingen net tsjinstelden, mar twa kanten fan deselde medalje. Ferfoarming troch ferskowing en fertichting heart per definysje by fertellen en trochfertellen. En wêrom soe it slim wêze as in folksferhaal behoffene wurdt en oanpast oan de winsken fan auteur en publyk?

De ferkeapsifers meitsje dúdlik, dat in wittenskiplike útjefte as fan Van der Kooi én in populêr-wittenskiplike edysje mei ‘neifertellingen’ as dy fan Wynstra beide prima ferkeapje. De trochsneedlêzer is gek op lapekoerferhalen, want dy binne âld en wurde de hiele wrâld oer ferteld. Ik begryp Van der Kooi syn problemen by it sammeljen wol, mar freegje my tagelyk ôf, oft it net de dea yn de pot foar de libbene fertelskat betsjut as folksferhalen net op in eigen wize literêr ferarbeide of op in populêre manier oan de man brocht wurde.

[p. 484]

Stabyl en yn beweging

Dat nimt net wei dat ik De nachtmerje fan Rawier mei in hiel soad nocht lêzen ha. It soe prachtich wêze as Van der Kooi nei syn suksessen yn Dútslân, dêr't al in protte samlingen en skôgingen fan him ferskynden en dêr't er yn 1997 de Märchenpriis fan de Walter-Kahn-stifting foar krige, komme soe mei mear publikaasjes yn Nederlân. Ek soe it tige nijsgjirrich wêze as er nei al syn ynventarisearjend wurk it aksint ferlizze soe op de letterkundige ynterpretaasje fan folksferhalen en syn ljocht skine litte soe oer de eftergrûnen fan fertellen en oer de ûnbewuste eangsten en fantasyen fan folksfertellers, -harkers en -samlers.

De nachtmerje fan Rawier is ôfwikseljend en boeiend en publyksfreonlik. De bondel jout, lykas Van der Kooi yn syn neiwurd taseit, ynsjoch yn it magysk-mytysk-religieus universum fan in hypotetyske, gewoane, net-gelearde Fries om 1900 hinne oant yn ús tiid ta. De sêgen geane oer spoeken, demoanen, ferkeard folk, tuskenbeiden folk, goed folk, it alter ego, gods finger en de takomst. Se binne earnstich en foar wier ferteld mei in bysûndere ferdieling tusken religy en folksleauwe. De woartels fan it folksleauwe lizze gauris yn wittenskiplike ynsjoggen dy't ferâldere binne en yn it kristlik leauwe, mei't eleminten dy't yn de offisjele lear fan de tsjerken net mear gongber binne, noch wol troch de sêgeferteller leaud wurde. De grinzen tusken wittenskip, religy en folksleauwe binne yn sêgen net krekt te skieden en ferskowe hieltiten wer. Tink bygelyks mar oan de duvel en de hel, dy't al út de measte, mar noch net út alle tsjerken ferballe binne.

De sêgen litte Van der Kooi syn gelyk sjen as er seit dat it mytysk-magyske wrâldbyld fan sis mar hûndert jier lyn yn ús tiid noch net weiwurden is, mar in oare ynhâld krigen hat. It ferlet fan leauwen en byleauwen is mei it leechrinnen fan de tsjerken en de rasjonalisearring fan ús maatskippij net minder wurden. As âlde bylden net mear foldogge, dan sykje de minsken nije ynhâlden. Sa is de duvelbanner, dy't by de Halbertsma's yn de njoggentjinde ieu in promininte rol spilet, yn de tweintichste ieu mear en mear ferfongen troch de wûnderdokter en wurdt it plak fan beskermingels tsjintwurdich ynnommen troch ‘goede’ heksen lykas Jomanda. Nijsgjirrich is ek dat motiven út oare kultueren yn ús fertelskat komme. It folksleauwe is tagelyk stabyl en yn beweging.

Op basis fan syn samle sêgen komt Van der Kooi ta de útspraak: ‘De wrâld feroaret wol, de minsken amper.’ Hy soarget dat folksferhalen yn alle ‘puerens’, dy't typysk skynt te wêzen foar de stim fan it folk, bewarre bliuwe en tagonklik binne foar wittenskiplik ûndersyk. Nei't ik ferwachtsje, draacht dit boek krekt as syn literêre en populêre broerkes by oan in libbene Fryske fertelkultuer yn de wrâld fan de takomst.