Trotwaer. Jaargang 32

[p. 453]

[Nummer 10]

Dwersreed
Sjoerd Bottema

Fryslân en de wrâld

It nije mondiale Frysk stiet der oan te kommen. Ik jou hjirûnder twa priuwkes as foarbyld:

Zou hij begrijpen dat ik niet aan zijn graf was
omdat ik verkouden was, als ik verkouden was?
En zou hij weten dat dit een smoes was,
mij toeknikken van ja natuurlijk, en dat het helemaal
niet hoefde? Dat het geen zin had deze regen
op zijn kist te horen vallen, dat hij zelf
niet was gekomen als hij hier niet toch toevallig -

(Judith Herzberg, ‘Begraven’)

Dat prachtige, koppige ras,
Dat, om voor een koning te buigen,
Te stijf eens van knieën was.

(Francois HaverSchmidt, ‘De Friesche poëet’)

Wat ha boppesteande sitaten mei inoar te krijen? De kursivearringen binne trouwens fan mij. Dy kursivearre passaazjes, dy binne typearjend foar it nije mondiale Frysk, en dêr draait it yn dizze Dwersreed om, dy't net dwerslizze wol mar paadwize, in alternative rûte, in koarte dwersferbining fan it lytse Fryslân nei de grutte wrâld.

Ynstee fan in boerefeint lit Gysbert Japicx in herder oan it wurd yn ‘Herders ljeafde to Galathea’ en dy besjongt net de lof fan Gatske of Gealtsje, mar dy fan Galathea dus, en hij ferliket har skientme net mei it oanfallich wêzen fan Tetsje, Lutske of Rjimke, mar mei de striking glamour fan klassike stjerren: ‘Dy Galathea stjoert wey, / Om Thetijs, Pluto of Rhëa, / Dy bouwje' op drieuwend sân’. Dy allochtoane herder en dy útwrydske nammen, it hearde by Japicx syn stribjen om it Frysk op te stjitten ta de hichte fan de klassiken. Yn syn besykjen it Frysk te ynternasjonalisearjen wie Gysbert in avant-gardist fan fier foar de Jongfryske Mienskip en De Tsjerne.

Mar nei Gysbert wie it dien, de earste pear hûndert jier. ‘Naar ploeg en koestal vluchtte / Uw taal, eenmaal Hollands schrik,’ dichtet twa ieuwen letter Piet Paaltjens alias Francois HaverSchmidt yn ‘De Friesche poëet’.

Wat is der dêrnei al ûndernommen om it Frysk út it slop fan it bûthús wei te heljen! ‘Mei it biedwurd “Fryslân en de wrâld” moast de Fryske literatuer in lykweardich plak besykje te krijen tusken de oare nasjonale literatueren, in brêge foarmje tusken Skandinavië en Ingelân, byskonkje dêr't hja, yn folkskeunst stomprûn en fêstrustke, by dy oaren yn 't efteren rekke wie.’ (Klaes Dykstra oer de Jongfryske Mienskip [1915] yn Lyts hânboek fan de Fryske literatuer). Douwe Kalma ferbún Fryslân ‘mei de klassike “Wrâld” fan Homerus, Dante en Shakespeare, Molière en Shelley’ en tilde Fryslân sa ‘nei in ynternasjonaal plan’.

Yn it earste nûmer fan De Tsjerne (jannewaris 1946) ferbrekt Fedde Schurer de bining tusken Fryske literatuer en Fryske Beweging. It soe net langer gean ‘om Fryske literatuer mar om literatuer op syn Frysk’ (Dykstra). ‘Fryske skriuwers binne Fryske skriuwers wurden,’ skreau Anne Wadman. ‘It typysk Fryske soe ûnderwilens ferbrede en ferdjippe wurde ta it algemien minsklike. Plak fan hanling koe op 't lêst rûnom te wrâld wêze. De swetten wiene útlein en de Fryske klok op wrâldtiid bysteld.’ (Dykstra)

[p. 454]

Sa waard Fryslân opstjitten yn de feart fan de folken en dus komt yn it gedicht ‘Famke’ fan R.R. van der Leest in sekere ‘bibeth’ oan de doar dy't om in ‘hockeystick’ freget: ‘bibeth kaam oan de doar om in hockeystick te lienen’.

En wat lês ik no yn de Ljouwerter Krante fan 10 novimber? Dêr beweart Hylke Tromp yn syn twawyklikse freedscolumn dat it Frysk der yn it foarste plak is foar it Frysk-eigene: ‘Wêr moatte al dy taalbefoarderers har drok oer meitsje as de taal gjin oar doel mear tsjinnet as it oerbringen fan mondiale klisjees?’ Fuort mei Galathea en har ‘herder’, mei Tethijs, Pluto en Rhea, en idem ‘bibeth’, opsoademiterje mei dy ‘hockeystick’, of lit oars it Frysk mar rotsje: Taal is in kommunikaasjemiddel en as der yn dy taal gjin oare gefoelswearden meidield wurde kinne as yn de rest fan de wrâld, dan is sa'n eigen taal in handikap. Terug naar ploeg en koestal mei dy krupsje.

Mar ha wy, ôfsjoen fan wat folkloare, noch wol wat eigens yn Fryslân? Tromp fynt fan wol: nocht oan ûnnocht is typysk Frysk. Hy sitearret yn dat ferbân in gedicht fan Jac. van Hattum, ‘Sterfgeval’, in prachtich, navrant gedicht oer in frou op har stjerbêd, de social talk fan it omsittend laach en de dokter dy't him by de doar sawat de bonken brekt oer de klompen fan dy besite: ‘de dokter heeft z'n nek gebroken / over de klompen voor de deur.’

Dat is it nije mondiale Frysk: ‘By myn witten hat Van Hattum nea yn it Frysk skreaun, mar dit Hollânsktalige fers [...] is yn dy twa rigels sa Frysk as it mar wêze kin.’

Neffens de redeneartrant fan Tromp leit de konklúzje foar de han en it is wûnderlik dat er dy sels net lûkt: wêr moatte al dy taalbefoarderers har drok oer meitsje as typysk Fryske gefoelswearden krekt likegoed meidield wurde kinne yn it Nederlânsk? Taal is in kommunikaasjemiddel en as de kultuer dêr't dy taal it ynstrumint fan is, krekt likegoed útdroegen wurde kin yn in oare taal, dan is sa'n eigen taal in handicap.

Sit hjir trouwens net in moaie opdracht yn foar professor Ph. Breuker? Dy is grif by steat en swylje út de wrâldliteratuer hûnderten, wat sis ik, tûzenen passaazjes byinoar dy't sa Frysk binne as it mar wêze kin.

* Reaksjes op dizze stelling binne wolkom. Graach sa gau mooglik nei it ferskinen fan dit nûmer. - Red.