Trotwaer. Jaargang 32

[p. 383]

In satiryske tv-roman
Geart de Vries

Tr. Riemersma, Sinleas geweld. Koperative Utjowerij, Boalsert 2000. 440 siden. f 45.

Oant no ta wie men foar satire oer televyzje benammen oanwiisd op it medium sels. Der gie ek it tv-seizoen 1999-2000 hast net in jûn foarby dat it televyzje-oanbod mei de gek beslein waard. Arjan Ederveen wie te bewûnderjen as de neatsizzende anchorman Erwin Evegau yn syn seary Televisie. Benammen de leechheid fan televyzje waard dêryn behannele, soms op it ferfeelsume ôf. Jiskefet liet op 'e nij sjen hoe't der hiel wat ‘goede gesprekken’ hâlden wurde foar de televyzje, fol mei de meast grouwélige platitudes en útkreame troch ferslachjouwers dy't yn it foarste plak harren sels graach praten hearre meie. Wim de Bie parodiearre tv-programma's mei syn nije kompaan Annet Malherbe. De sterkste ôflevering fûn ik noch de parody op de Schoonheid en troost-ynterfjûs fan de sa njonkenlytsen hast wat megalomane Wim Kayzer (‘Het gesprek zal heel anders eindigen dan het is begonnen. Maar dat weten we dan nog niet.’). En de soaprige Hertenkamp siet alle wiken wer oan folstoppe mei alderhanne tvklisjees.

Bûten sokke mei opsetsin satirysk makke programma's falt lykwols gauris noch it measte te laitsjen om de net direkt as grappich bedoelde nijs- en oare programma's sels. Alle dagen is it wol in kear of wat raak op ús ‘treurbuis’, in term dy't jierren lyn yntrodusearre waard troch Gerrit Komrij, doe't er tydlik feroardiele wie ta it fak fan tv-resinsint. En dat wie noch yn de tiid dat der yn de fierste fierte gjin sprake wie fan it oerweldigjende programma-oanbod fan no.

Ien fan de hichtepunten fan dy ûnbedoeld heechsteande humoristyske tv fan de lêste tiid fûn ik it twagesprek tusken NOS-Journaal-lêzeres Noraly Beyer en royalty-ferslachjouwster Maartje van Weegen nei oanlieding fan de kritike sûnenstastân fan Prins Bernhard mids maaie. Der wie feitliken neat te melden, mar Maartje joech minutenlang in neatsizzend medysk ferslach fan alle mooglike deadlike krupsjes dy't de prins ûnder de lea hie .

Utskreaun hie it sa opnommen wurde kind yn Trinus Riemersma syn lêste boek Sinleas geweld. In roman dy't op syn beurt plenty materiaal oanleveret foar tsien ôfleveringen fan Arjan Ederveen syn rige Televisie, in seizoenlang Jiskefet en hiel wat programma's fan Wim de Bie. Want dêr is Sinleas geweld noch it sterkste yn: it útfergrutsjen fan it televyzjegeweld sa't dat de lêste jierren oer ús hinne stoart wurdt.

It is net de earste kear dat Riemersma massamedia optrede lit yn in roman. Yn Fabryk spile it doe noch betreklik nije medium televyzje al in rol. Yn Minskrotten-Rotminske nimme njonken ‘rjochtstreekse en net te stuitsjen’-reportaazjes fan radioferslachjouwer Haeije Hanenburg radio-kauseryen in wichtich plak yn.

Yn Sinleas Geweld binne sân televyzjejûnen oan de ein fan de tweintichste ieu beskreaun. Under de orizjinele nûmer fan sân kear ‘Samar in jûn’ hat Riemersma syn ferskate programma-ûnderdielen by elkoar swile. Hy kin der net allinne al syn argewaasje oer de mediagekte om it ferskynsel sinleas geweld hinne op in

[p. 384]

kolderike wize yn kwyt, mar ek noch hiel wat oare maatskiplike ûntwikkelingen en rare hypes fan de moderne tiid.

Direkte oanlieding foar it skriuwen fan dit boek is ûnmiskenber de gewelddiedige dea fan Meindert Tjoelker yn Ljouwert en de reaksjes dêrop fan it publyk, de media en de polityk, en dan benammen de wikselwurking dêrtusken.

It nijs fan de earste jûn begjint mei de dea fan Durk Koartfoardekop, dy't delstutsen is op 'e Brol yn Ljouwert, en letter wurde yn it boek noch hiel wat mear minsken op in gewelddiedige wize tramtearre. De televyzje docht der alle jûnen wiidweidich ferslach fan yn it nijs fan acht oere en komt der yn eftergrûnprogramma's, lykas ‘Yn 'e skynljochten’, wiidweidich op werom. Presintator Sjoerd Bargebloed praat alle jûnen mei meastal och sokke saakkundigen en besiket mei help fan syn eigen Roas Spoarnoas kriminele saken op te lossen.

Ek yn oare programma-ûnderdielen komt it tema sinleas geweld hieltyd werom. Bygelyks yn de reklameboadskippen: de skema komt mei in oanbieding foar in handich doaske mei tsien waksineljochtsjes en alle soarten fan kearsen dat brûkt wurde kin ‘as jo ûnferwachts bylâns in plak komme dêr't ien om it libben kommen is’.

Hoewol't wy neffens de programma-oankundigingen alle jûnen ôfstimd binne op Omrop Fryslân Televyzje - it omslach fan it boek mei de foto fan in kollega-ferslachjouwster en kameraman moat dat gegeven kenlik ekstra fersterkje -, is it programma-oanbod folle breder en aardich mear as wat de regionale omrop ornaris bringt. Want njonken de aktualiteite-ûnderdielen, de reklame en it gesellich eameljen oer it waar fan Paulus Houtwjirm fan Hjelbeam - noch detaillistysker as syn konfrater Piet Paulusma - is der alle dagen in ‘soppige sjippesearje’ oer it advokatekantoar fan de twilling Harkeniel, fierders in dokudramaachtige seary oer in onkology-ôfdieling ûnder de titel ‘Siik is net dea’ en it misdieprogramma ‘Yn 'e blauwe broek’ mei Kobus Oranjekoek. Oan de ein fan alle jûnen is der in edukatyf en terapeutysk programma oer seks, spesjaal foar ‘seks-tigers’, en in meditaasje mei dûmny Olfert Eamelsek.

Ek al stiet it Frysk praten fan omroppers en ferslachjouwers ticht by it deistige taalgebrûk fan Omrop Fryslân, en binne de lêzers dêrmei wol wer aardich ticht by hûs, trochkrûpte televyzje-sjoggers herkenne boppe-al de wûnderlike kombinaasje fan it trochsneed oanbod fan de kommersjele lanlike stjoerders mei dat fan de lanlike publike omroppen.

Riemersma moat de lêste jierren dat oanbod yntinsyf observearre hawwe: omtrint it hiele assortimint oan programma's mei harren tvstjerren komt foarby. It format dêr't al dy sân jûnen yn treaun binne lit sjen dat er ek wat de foarm oanbelanget aardich ticht by de tv-werklikheid fan tsjintwurdich bleaun is. De jûnen binne yndield op in wize dêr't de kommersjelen destiids mei begûn binne en dêr't de lêste jierren ek yn Hilversum op programmearre wurdt: mei it idee om safolle mooglik sjoggers fêst te hâlden op de stjoerder wurdt ynformaasje yn in strak rezjym ôfwiksele mei ferdivedaasje. In bulte ferrassing en ûnferwacht nijsgjirrich tvoanbod kin men amper mear ferwachtsje: it liket hieltyd mear fan itselde te wurden. Utskreaun op papier falt soks nochris ekstra op.

Dat Riemersma it boek mei in protte wille skreaun hat, is hast op elke side te fernimmen. Mei de beskriuwing fan it hâlden en dragen fan de bruorren Pabe en Wabe Harkeniel lit er sjen hoefier't guon moderne advokaten geane om oan mear nammebekendheid en dêrmei oan mear opdrachten te kommen. Fleurige jonges

[p. 385]

binne it dy't betiden op in hast korrupte wize operearje en der sels net foar tebekskrilje om as Duo Deo by kristlike klups mei harren populêre repertoir te kommen (‘Jezus is myn kampioen’, ‘Seeën fan frede’ en ‘Der is libben nei de dea’).

Ek oare programma's wurde brûkt om mei krityske kanttekeningen te kommen by it funksjonearjen fan maatskiplike en politike ynstellingen. De burokrasy yn sikehuzen (Akke Wanprestaasje), de rjochtse praatsjes fan plysjeman Kobus Oranjekoek, it holle praat fan bestjoerders en politisy. Minister-presidint Willem Kak dy't as antwurd op it sinleas geweld nei Ljouwert ta komt; kommissaris fan de keninginne Loekmans dy't op syn beurt safolle mooglik fan dy sitewaasje besiket te profitearjen (‘Wy komme oan de krapperein yn Fryslân, psychologysk, finansjeel en ekonomysk, dat is al jierren, wat sees ik: al ieuwen sa. Mar moarntejûn binne de ministers hjirre en dan ha wy de kâns om ús te presintearjen as aktive, fleksibele en multyfunksjoneel ynsetbere wrotters en wramers dy't slij binne nei de megaprojekten dy't ivich en altyd op de grutte bult fan 'e rânestêd bedarje.’) Riemersma hâldt de lêzer in kolderike mar faak ek bittere spegel fan it ôfrûne fin-de-siècle foar.

Noch it meast haw ik my fermakke mei de fragminten dêr't de skynwrâld fan televyzjemakkers yn tekene wurde. Sjoeke Simpelsiel dy't yn har praatprogramma ‘Op slach fan tsienen’ alle mooglike lichaamlike en geastlike problemen mei alle soarten fan deskundigen (ynklusyf de prinses Irene-achtige baronesse Fan Djippe Bjusterfjild) behannelet. Berber Noaitteberoerd en har ploech op 'e onkologyôfdieling. Mar fral ek de ynteeltkultuer by de televyzje: misdiedsjoernalist Roas Spoarnoas dy't syn eigen programma ‘Op 'e farske died’ hat, mar dêrnjonken ek yn hieltyd mear programma's



fan syn kollega's Sjoerd Bargebloed en Sjoeke Simpelsiel figurearret. Ek komt oan 'e oarder hoe't televyzje binne de koartste kearen folslein ûnbekende minsken ta bekende Nederlanner meitsje kin: Geart Opsternaat is nei de gewelddiedige dea fan syn dochter Hinke Opsternaat mar leafst achtenfjirtich kear te sjen op de buis (‘Dan witte jo it wol. Der is gjin mins yn Nederlân dy't de namme Geart Opsternaat net ken. Ik bin like bekend wurden as de ministers.’)

[p. 386]

By it lêzen fan Sinleas geweld moast ik út en troch tinke oan de begjintiid fan de hegeprysters fan de tv-satire yn Nederlân: Kees van Kooten en Wim de Bie dy't alle moadieuze gepraat op sublime wize te kakken set hawwe. Sinleas geweld bringt op de bêste siden de klisjees fan it fin-de-siècle op in fermaaklike en orizjinele wize nei foaren.

Riemersma is lykwols sa puntich net as syn tv-konfraters. Men hat as lêzer fan dizze roman, lyk as de moderne televyzjesjogger, gauris de oanstriid om fuort te zappen. It ferhaal slagget der net yn om jin fan it begjin oant de ein yn de besnijing te hâlden. De measte programma's duorje gewoan fierstente lang. Televyzje is folle flitsender en dêryn wike de útskreaune televyzjejûnen yn de roman noch it measte ôf fan de tv-werklikheid. De montaazje op papier hie folle skerper kind. De sjippesearje mei de advokatetwilling Harkeniel wurdt op 't lêst wol hiel langtriedderich. Misdieferslachjouwer Roas Spoarnoas follet mei syn referaten oeren televyzje, mar dêr sille net folle by de buis sitten bliuwe as syn programma wer begjint. Nei twa sjuchjûnen wit men it wol sa ûngefear, men bedarret fierders nergens, al sil soks nammers ek net de bedoeling west ha fan Riemersma.

Kurieus is Riemersma syn foarútsjende blik. De mediagoarre nei oanlieding fan de dea fan Meindert Tjoelker wie noch mar in begjin. Der soe noch hiel wat oer ús hinne komme, bygelyks nei oanlieding fan de moard op Mariannne Vaatstra ein april 1999. Ik ha begrepen dat de roman al skreaun wie foar dat tragyske barren. Yn Riemersma syn boek is Geart Opsternaat net allinne de treurjende heit fan syn fermoarde dochter Hinke, mar bemuoit er him ek mei de polityk as er de politike partij Soarchsume Mienskip oprjochtet. Soks bringt jin de hiele diskusje yn 't sin dy't der yn Kollumerlân komme soe oer de asylsikers, ynklusyf it sporthaloproer.

En ek it hiele gedoch om de saneamde reality tv-rige Big Brother hinne moast noch begjinne. Stof genôch dus foar satire yn televyzjefoarm of foar in nije satiryske roman.