Trotwaer. Jaargang 32

[p. 365]

Jacobus Knol en Elie Wiesel
De kreaasje fan de oersetter
Alida van der Meulen

Toutes les fleuves vont à la mer hat de joadske skriuwer Elie Wiesel syn yn 1994 ferskynde autobiografy neamd. It is in grutte fertsjinste fan Jacobus Knol dat er it earste diel dêrfan, dat noch net yn it Nederlânsk beskikber is, yn it Frysk oerset hat. De Kristlik Fryske Folksbilbeteek hat it ûnder de titel Alle rivieren rinne nei see yn twa dielen útjûn (resp. yn 1999 en 2000; ). De oarspronklike, Frânske ûtjefte is ferskynd by Éditions du Seuil. Nei dizze ûtjeften wurdt yn it stik hjirûnder ferwiisd.

Elie Wiesel oerlibbe as sechtjinjierrige Auschwitz. Dat feit stjit sintraal yn syn wurk en is tagelyk de driuwende krêft efter syn skriuwerskip. Wiesel syn autobiografy is yn dit earste diel gronologysk fan opset al makket er gauris sprongen yn 'e tiid en dat yn in kleurige, rike, byldzjende taal. Hy is in betûft ferteller. Dat soe neffens Knol (yn in petear yn Trotwaer fan maaie 2000) gearhingje mei syn chassidyske famylje dy't in tradysje fan it fertellen fan ferhalen hat.

Wiesel lêze is tagelyk meinimmend en dreech. Meinimmend om't er in grut ferteller is, dy't sûnder muoite fan de iene ymposante situaasje nei de oare giet, dy't tal fan nijsgjirrige minsken moetet en dy't opfallend posityf oer it minskdom tinkt. Dreech is er troch de ynhâld fan wat er te sizzen hat, troch Auschwitz, troch syn útwreidingen oer it leauwen, yn syn petearen mei de rabbys mar it bliuwt in tagonklik libbensferhaal mei in dúdlike reade trie. Faaks doelt Knol dêrop as er yn it fraachpetear seit dat de kombinaasje fan styl en boadskip, fan ynhâld en foarm, foar him it meast oansprekkende yn it wurk fan Wiesel is.

Hie ik allinne it Frysk lêzen dan soe ik it boek foldien tichtslein hawwe en hie 'k mei spanning nei de twa folgjende dielen útsjoen. No haw ik ek it Frânsk lêzen en dan kriget dy spanning dochs in oare ynhâld. Ik sil my neier ferklearje. It fergelykjen fan de beide talen levere in lange list op fan, lit ús it ferskillen neame. Fansels haw ik doe neitocht oer de rol fan de oersetter. In autobiografy is gjin roman en al hielendal gjin poëzij. Oer it generaal stiet der wat der stiet en de oersetter moat oersette wat der stiet. Hy mei net weilitte, gearfetsje of ferkeard oersette. Knol hat hjir neffens my stekken falle litten: hy hat tefolle weilitten, gearfetten of ferkeard oersetten.

Weilitten en gearfette

Daliks al op side 7 (diel 1) nei de sin ‘Wêr kaam er wei?’, mis ik de oersetting fan it Frânske ‘cette nuit’ (die nacht) en it sintsje ‘út hokfoar lânskip wie er ûntkommen?’ dat der yn it Frânsk wol stjit.

Wat stelt de Fryske lêzer him foar op side 11 (1) as de lytse Elie fan beppe op de freed foar sabbat in waarm broadsje kriget? Wêrom net it Frânske ‘petit pain tressé’ oersette mei ‘frissele broadsje’? It giet hjir fansels net om samar in

[p. 366]

broadsje mar om in ‘hala’, it ‘pain de fête’, in ritueel broadsje lykas de joadske bakker yn de Marais, de joadske wyk fan Parys, my goedwillich ûtlei doe't ik dêr dizze simmer wie om by him sa'n broadsje te keapjen. Foarm en ynhâld falle hjir wol hiel letterlik gear!

Side 24 (1): Heit wie mâl mei Tsipouka, it lytse suske en bestege oan har mear tiid as oan de oare bern: ‘...sette har op 'e knibbel en fertelde har ferhaaltsjes’. Wêr is yn it Frysk it suertsje bleaun dat er har in de mûle die?

As Wiesel op side 8 (2) seit dat de ‘horizon’ fan lepralijers ‘amputé’ is, set Knol dit synyske byld al hielendal net oer. Wêrom net?

Noch in foarbyld fan in wichtich sintsje dêr't Wiesel op 'e nij mei synisme in spesjale diminsje oan de situaasje jout en dat Knol net oerset. Side 170 (2): Wiesel hat it oer in New-Yorkse kritikus, dy't krityk trochinoar hellet mei rabberij. De man is útfanhûs by de foarsitter fan in literêre sjuery, oprjochte troch oerlibjenden fan Bergen-Belsen, dêr't er sels ek diel fan útmakke. De kritikus wit fan syn útfanhûzerij oars net te fertellen as dat de frou fan de sjueryfoarsitter ‘in tatoeaazje fan in ûnbidich grut nûmer op 'e earm hie’. Wiesel foeget der noch oan ta: ‘as hie se dat mei opset sin meitsje litten by Cardin’. Ek al soe Knol net witte wa't Cardin is, dan noch mei er soks net oerslaan.

Gearfetsje is allikemin in foarm fan oersetten as weilitte. Dochs makket Knol gauris gebrûk fan dizze metoade.

Side 20 (1): As lytse jonge giet Elie mei syn mem nei rabby Israël de Wizhnitz om syn segen te ûntfangen. Nei Elie moat mem noch eefkes wer by de rabby komme, dêr't se justjes letter fûleindich gûlend wei komt. Jierren letter heart er fan in neef wêrom't mem gûlde: de rabby hie sein dat de lytse Elie in ‘gadol b'Israël’, in grut man yn Israël, wurde soe. Beskieden heakket Wiesel (fan wa't Knol seit dat er ûntwapenjend yn syn earlikheid is en de gek mei himsels hat) dêr oan ta: ‘Wat mar wer bewiist dat sels in grut Master him fersinne kin... Mar it byld fan ús mem yn triennen haw ik noch altyd by my.’ Knol ferearmet en ferfoarmet dit ta: ‘Wat my oangiet, allinne mem har segen wie wichtich.’

Flaters

It giet der my by dizze oanmerkings net om dat Knol mei syn oersetting net in lêsber boek skreaun hat mar it bart te faak dat der net stiet wat Wiesel skreaun hat. Bytiden lykje it ek wol flaters troch misbegryp fan it Frânsk.

Side 14 (1): ‘De grêfstien fan pake wie wyld oergroeid mei gers en nei rjochts weisakke oer de oare hinne.’ Yn it Frânsk stiet der net ‘nei rjochts’ mar ‘droite’ (rjocht as rjochtop). Noch opfallender is dat Wiesel it tiidwurd ‘dominer’ brûkt om de posysje fan pake syn stien oangeande de oare stiennen oan te jaan. Hielendal net weisakke. Of tinkt Knol faaks oan it dominyspultsje?

Side 19 (1): ‘De âlde bylden kamen fuortdalik wer nei boppen.’ Yn it Frânsk ferbline se ek noch. Wêrom net by Knol?

Side 22 (1): Wiesel freget him ôf hoe ryk oft se thús wiene. Hy komt ta de konklúzje dat se yn elts gefal net ryk wiene mar faaks ‘aisés’: se koene it skoan dwaan, ‘en dan noch’ heakket er dêr oan ta. Knol jout net mear as: ‘Gewoan, sis mar.’ Wylst ‘aisés’ gewoan net ‘gewoan’ betsjut.

Side 102 (1): Wiesel ropt de episoade op dat de famylje yn 'e trein weifierd wurdt. Hy fynt it no, efterôf, kranksinnich dat in minske sa gau oan alles, hoe ellindich ek, went en hat muoite om dat ta te jaan: ‘j'ai du mal à admettre’ en net dat is net: ‘it docht my sear’ (j'ai mal).

Side 214 (1): ‘In sjoernalist hat in drok be-

[p. 367]

stean’ is in earme oersetting fan ‘journalisme oblige’, dat doelt op in bekende siswize.

Wêrom op side 31 (2) de ‘odyssée’ fan in groep joaden yn Súd-Amearika ‘lot’ neame wylst it begryp ‘odyssée’ hjir sa'n soad seit?

Side 36 (2): Wêrom it Frânske ‘Peut-être aurais-je dû accepter’ (Miskien hie ik it oannimme moatten) oersette mei ‘Miskien soe ik it oannommen hawwe’?

Side 76/77 (2): Yn in stroef rinnend petear mei de rabby fan Wizhnitz merkt Wiesel op: ‘La question suivante, c'est à moi-même que je la pose: qu'aimerais-je entendre de sa bouche? Qu'il me bénisse?’ (De folgjende fraach stel ik mysels: wat woe ik út syn mule hearre? Dat er my segene?) Ut de kontekst is dúdlik dat er dat yn gedachten ta himsels seit. Knol makket dêr lykwols fan: ‘Syn folgjende fraach hie ik mysels ek stelle kinnen...’ Dat ‘Syn’ slacht hielendal nearne op want de rabby stelt gjin fraach en ‘hie ik mysels ek stelle kinnen’ kin nea de oersetting wêze fan de notiid ‘je pose’.

Side 170 (2): ‘Lit ús noch ris fierder gean...’ is hiel wat oars as ‘allons jusqu'au bout’, lit ús ta de ein gean.

Side 266 (2): ‘In nije dream? As God my it libben jout, kom ik dêr yn in oar diel op werom.’ Dat is Knol syn oersetting fan: ‘Que Dieu me prête vie, et j'en parlerai plus longuement, comme je parlerai d'autres aventures, d'autres combats et d'autres défis. Dans le prochain volume.’ Ien hoecht net in soad Frânsk te kinnen om te begripen dat sa'n oersetting wol in hiel slop ôftreksel is fan it orizjineel.

Ik soe noch trochgean kinne. Op hast eltse side is wol in oanmerking te meitsjen mar yn it ramt fan dit artikel komt hjir it lêste foarbyld fan in passaazje dêr't fan alles mis mei is: side 78 (1): it giet oer in joadske flechteling út Poalen dy't by heit Wiesel op besite komt. De man wennet yn it stedsje fan de famylje Wiesel mar

Frissele bôle fan in koshere bakker yn Dijon.
(foto Henk Bok/Alida van der Meulen)

‘il vivait en marge de la communauté’, wat hiel wat oars is as ‘oan 'e rane fan de maatskippij’, as wie er in soarte fan swalker, wylst er jild genôch hie en yn in lúks appartemint wenne. Letter wurdt it noch in kear sein en dêr set Knol ‘communauté’ wol oer mei ‘mienskip’. Myn grutte fraach bliuwt, wêrom?

Slimmer is dat Knol in hiel oar idee fan de man syn frou hat as Wiesel sketst: ‘Il avait une femme très blonde au corps épanoui, assez

[p. 368]

belle [...], qui devait se dire que l'air ennuyé lui allait très bien.’ Knol makket dêrfan: ‘Hy hie in moaie frou mei hiel ljocht hier [...], dy't der lykwols altyd like wurch út seach.’ Wiesel beskriuwt gewoan in soarte fan Brigitte Bardot, mei in ‘corps épanoui’, in weelderich lichem, dy't net wurch (?) is mar fynt dat in ferfeelde halding har wol kreas stiet.

Tiidwurden

De kar dy't Knol makke hat foar it oersetten fan de tiidwurden, is noch in punt apart.

Wêrom kiest Knol foar de doetiid dêr't Wiesel de notiid brûkt? Hy mist dêrmei ek de mooglikheid dy notiid of te wikseljen mei de unfolsleine no-dantiid, bygelyks op side 49 (2), dêr't de Frânske ‘futur’, ôfwiksele mei de notiid in soarte fan flash-forward, in beskate spanning jout. As Wiesel seit: ‘Il est un autre “cadeau” que je n'accepterai pas, et j'en mords encore les doigts aujourd'hui’, dan is ‘Der wie noch in oar “kado” dat ik wegere en dêr't ik noch altyd spyt fan ha’ dochs wer in oersetting dy't oan sizzenskrêft ferlern hat.

It feroarjen fan 'e tiden yn it orizjineel is in kar mar net perfoarst in lokkigenien.

As konklúzje wol ik nochris mei klam sizze dat de oersetting fan it earste diel fan Elie Wiesel syn autobiografy in oanwinst is foar de Fryske lêzer, in kâns om yn 'e kunde te kommen mei in grut, dreaun skriuwer dy't in soad te sizzen hat. Spitich is wol dat de oersetter te faak de essinsje mist dy't Wiesel syn wrâld kompleet makket en dat er de subtiliteiten dy't by Wiesel syn taal hearre net werjout. Dat er ek noch stikken weilit en flaters makket is him min te ferjaan.

Neffens it earder neamde fraachpetear fynt Knol ‘oersetten like kreatyf en boeiend as sels skriuwen’. Ik freegje my nei it lêzen fan Alle rivieren rinne nei see lykwols ôf oft er kreativer of minder kreatyf oersette moat.