Trotwaer. Jaargang 32

[p. 347]

Moard yn Fryslân
Doeke Sijens

Jo Smit, Wês foarsichtich, Watse! Utjouwerij Fryslân, Ljouwert 2000² (Fryske Klassiken ii, nûmer 8). Besoarge troch Tr. Riemersma. 151 siden. f 22,90.

Frans & Tineke Steenmeijer, Moard yn it Provinsjehûs. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 1999 (Gurbe-rige nûmer 152). 240 siden. f 28,50.

Sietse de Vries, De dea fan Nico Dekema. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 1999 (Gurbe-rige nûmer 153). 144 siden. f 25.

Doe't yn 1941 de earste Fryske detektive útkaam, frege Jan Piebenga him yn It Heitelân ôf: ‘kin dat, mei dat, moat dat?’ Hy soe him fernuvere ha, hie er witten dat sok ‘slop spul’ it ienris bringe koe ta in ‘klassiker’. Detektives binne allang gjin útsûnderingen mear yn 'e Fryske literatuer en soenen fansels likegoed as oare boeken klassyk wêze kinne. Mar wêrom't no krekt Wês foarsichtich, Watse! fan Jo Smit foar de rige fan de Fryske Klassiken útkard is?

Nei dy earste Fryske detektive, Sjoerd van der Schaaf syn It geheim fan de Greate Wielen, wie der oan moardboeken net folle bysûnders mear útkommen. Al wie it as detektive minder goed slagge as bygelyks Trinus Riemersma's De moardner komt werom (1967), Jo Smit syn boek hie yn 1968 wat opfallends, wat moderns. It boek siet fol literêre grapkes. Dêrtroch is it in soad lêzen troch minsken dy't ornaris gjin moardboekjes pakten. Dat it oan de (eartiids) ferneamde professor Galama opdroegen wie, sil ek wol holpen hawwe. Wa't it boek tritich jier letter lêst, moat tajaan dat it noflik lêsber is, mar mear as in relikwy is it net. Foaral it simpele detektive-elemint falt ôf.

Jo Smit is oan it boek begûn - sa giet it ferhaal - út ûnfrede mei in koart ferhaal fan Trinus Riemersma (‘De hoeder’) dat er yn De Tsjerne lêzen hie. Smit syn argewaasje wie sa sterk dat er syn boek yn fjirtjin dagen ôf hie. Eins is dat net te leauwen. Smit hie noch nea in roman skreaun en neffens de besoarger fan dizze nije útjefte sitte der yn it hânskrift fan it boek ek noch amper trochhellingen en ferbetteringen! Noch in myte dy't by dit boek heart?

Smit hat foar syn boek as haadpersoan in privee-detektive keazen, Watse van der Laan. Smit is wol sa ferstannich om net te ferklearjen hoe't ien mei dat fak in bestean ha koe yn it fredige Fryslân.

Detektive Watse komt oan it begjin fan it boek werom fan fakânsje en lêst yn 'e krante dat syn freon Saling troch de hûn fan in prostituee deabiten is. Ek it frommeske is troch har hoeder ombrocht. Watse hâldt út dat dat net wier wêze kin. Saling wie ommers fersein oan Geldau en hoegde grif net nei sokke froulju. Hy giet op ûndersyk út. It fierdere ferhaal ferrint dan frijwat foarsisber, suver as in Kuifje-ferhaal. Watse komt in drugsbinde op it spoar, dy't syn freon en de hoer fermoarde hawwe. Der giet noch in man dea, Watse wurdt finzen hâlden, de sjoernalist dy't it ferhaal yn 'e krante set hie (Rinus Tiemersma) wurdt ûntmaskere as it brein efter de binde. Yn 'e rin fan it ferhaal treft Watse in tal nijsgjirrige figueren, benammen Sibrich Stelpstra. Dizze frou skriuwt detektives yn it Hollâns, mar hat by de kffb De

[p. 348]

sulveren teetsjettel publisearre. Dit soarte fan grapkes wienen doedestiids fansels tige aardich, lyk as de Ella Wassenaer-eftige fersen fan Sibrich (‘O lis my neaken op in stien’).

Jo Smit soe neffens de besoarger fan dizze klassiker syn haadpersoan modellearre hawwe nei doedestiids populêre boeken oer Mike Hammer fan Mickey Spillane. Mear noch hat Smit - sa liket my - de keunst ôfsjen wollen fan masters as Hammett en Chandler. Benammen de lakonike wize fan skriuwen hat in soad fan de styl fan dy beide mannen. Yn fergeliking mei har haadpersoanen is Watse lykwols gjin nijsgjirrige figuer. Sa drinkt hy wol aardich wat en sit er ek wol efter de froulju oan, mar de gefolgen binne net sa desastreus mankelyk as by Sam Spade en Philip Marlowe. It iennige bysûndere oan Watse is dat er jûns ear't er op bêd giet de Rimen en Teltsjes lêst. Mooglik in ferklearring foar it perfekte Frysk fan it boek?

Trinus Riemersma hat it boek treflik besoarge. Yn it neiwurd behannelet er alle aspekten dy't men oer it boek betinke kin. Hy hat ek, mei help fan Harry van Borkulo, in tal flaters yn 'e koaden fan de krantestikken, dy't essinsjeel foar it boek binne, ferbettere sadat de yntrige no teminsten slút.

Op de omslach fan de klassiker wurdt Riemersma syn eigen ferhaal ‘De hoeder’, dat oan it begjin stie fan Jo Smit syn boek, in ‘misbeteard ferhaal’ neamd. Dit oardiel sil grif net fan Riemersma sels komme. Oars hie er it ferhaal dochs net opnommen yn syn ‘best of’, In fearn hûndert ferhalen (1996)?

Twa resinte Fryske detektives binne eins folle nijsgjirriger as Wês foarsichtich, Watse! Sa is Moard yn it Provinsjehûs fan Frans en Tineke Steenmeijer in sekuer skreaune, klassyk opboude roman.

It boek begjint mei de moard op in deputearre, Fons van Thorn fan de Gezond Verstand Partij. De wize dêr't dit bart op komt wakker ûnwierskynlik oer: hy wurdt deasketten troch in lyts gatsje yn it plafond fan de kolleezjeseal. Mar de beskriuwing fan hoe't de plysje de saak utsiket en oplost is oertsjûgjend. Haadpersoan fan it boek is ryksynspektuer Doede Deschesne, dy't op in deeglike wize alle stikjes fan de puzel by inoar siket.

It boek is licht satirysk oer it hâlden en dragen fan de polityk. It echtpear Steenmeijer hat aldergeloks net besocht it aksint op dat politike aspekt te lizzen, mar jout alle oandacht oan de eftergrûn fan de moard. Dat plysjeman Dechesne - lykas beide Steenmeijers - in Havankleafhawwer is, is ek sawat de iennige literêre ferwizing yn it boek. It ferhaal jout in soad nijsgjirrige details oer it wurk fan de plysje en de minsken dy't by it ûndersyk foarby komme, wurde goed typearre.

Opfallend is ek yn dit boek it perfekte Frysk. Soenen ymport-Friezen as Smit en de Steenmeijers mooglik mear war dwaan op harren Frysk? As wie Moard yn it Provinsjehûs troch minsken fan de Akademy of de hiele stêf fan de Afûk neisjoen, sa geef is it.

Sietse de Vries syn twadde detektiveroman De dea fan Nico Dekema is minder klassyk fan opbou as Moard yn it Provinsjehûs. Yn syn boek stiet de psychology fan de minsken, dy't mei de dea fan Dekema te krijen hawwe, sintraler as de yntrige. Opfallend is bygelyks dat, al wurdt in hiel drugssirkwy troch de plysje ûntdutsen, de moardner fan Dekema frij omrinnen bliuwt. Allinnich de lêzer wit wa't it dien hat.

De deafan Nico Dekema is in fernimstich skreaun boek. Handich skeakelt de skriuwer tusken de plysjemannen en de bekenden fan Dekema dy't ûnder fertinking steane. Sa wurdt in trageedzje oan it ljocht brocht, dêr't de plysje temin each foar hat, om't sy drugs no ienkear

[p. 349]

nijsgjirriger fynt as minsken. De plysje is yn dit boek sa't men der ûnderfining mei hat of yn 'e krante oer lêst: bytiden sleau, traach en bliid mei elke fynst.

It detektive-elemint is by einbeslút net it meast slagge part fan it boek. Namste mear binne dat De Vries syn typearringen fan de freonen fan Dekema, benammen grienteman Vladimir Walstra. Syn klanten ferwachtsje fan him dat er in miening hat oer alderhanne trendy nije boeken ('t Hart, Hemmerechts, Roth) en de man sit dan ek elk momint dat er frij hat te lêzen. Mar ek by oare figueren kin De Vries syn satirysk talint kwyt. Oars as de wat flauwe grappen yn Wês foarsichtich, Watse! is humor foar Sietse de Vries de mooglikheid syn figueren mei mear distânsje te beskriuwen mar ek om op dy wize it ferhaal mear djipgong te jaan.