Trotwaer. Jaargang 32

[p. 296]

Kâld, kâld! Waarm, waarm!
Liuwe H. Westra

Willem Abma, Te fûnling. Gedichten. Utjouwerij Frysk en Frij, Ljouwert 1999. f 29,50.

Yn dizze, neffens de opjefte efteryn, achttjinde bondel mei póesij fan Willem Abma fine wy 82 fersen, ferparte oer seis skiften sûnder titel. Wat is der foar de lêzer allegear te finen?

It twadde skift (fjirtjin fersen; it earste kom ik aansen op) liket oer en foar besteande persoanen skreaun te wêzen: Jaap Meems, de lêste nonnen fan 'e Karmel, Ilonka... It slagget Abma dêrby om oer minsken dy't de measten fan syn lêzers net bekend wêze sille dochs oansprekkende fersen te skriuwen. Nim bygelyks de folgjende rigels út it fers ‘jasmouwen’ (s. 41): ‘minsken as jasmouwen reitsje / minsken in eachweid yn en út / flibe en hûd each en azem / soms barnt ien op it netflues nei’. Dêrmei is fuort de tipyske Abma-styl ek yllustrearre: healôfmakke, suggestive sinnen, sterk gebrûk fan konkrete wurden, en soms mei in krekt wat te eksplesyt boadskip.

Yn it tredde skift (alve fersen) fynt men it ûnderwerp fan de tiid. Dêrby wurdt dúdlik dat de dichter benammen thus is yn de tiid fan 'e âlderdom. It binne hjir hast allegear sterke fersen, bygelyks ‘oernachting’ (s. 55): ‘hoe't ek de dei ferrint / nei de jûn komt / wat wachtet en winkt// as in moarntiid de dei / wiuwt wa'st wieste dy nei’. Moaie rigels binne ek: ‘Kôgje jimme gedachteleas op stienhurde apels, / my komt in flymskerp meske goed fan pas’ (út ‘generaasjes’, s. 49). Fersin ik my, of imitearret Abma yn dizze bondel bewust de styl fan Obe Postma en oare kollega-dichters?

Momintopnamen, obstrewaasjes, fine wy yn it fjirde skift. Mar sân fersen, mar eins allegearre geef en sprekkend. Meskien ien útsûndering: ‘sinne slynder fan 'e dize / dage oer dauwe en lân / ljocht sil oer de nacht kedize / nimt hoeden by de hân’ (‘in iere moarn 2’, s. 64). Abma moat wol kritysk bliuwe: klisjees, sleau rym en neatsizzende rigels ferfele gau.

It fyfde skift kin men faaks it bêste autobiografysk neame. Wy fine ûnder oare de fersen ‘Fryslân’, ‘kijophelje’, ‘bertehûs’, ‘epitaaf’. Twa prachtige rigels út dat lêste (s. 80) wol 'k al eefkes sitearje: ‘... / in balling en in libben bang /... / hy fielde in bân syn libben lang’: opboud út in minimum oan lûden, suver gelyk klinkend, mar wat in spanning! Dêrby falt in produkt as ‘boartersbear’ (s. 78) dochs wol slim ôf. Nammers, de iepeningsrigels fan it fers ‘palimpsest’ (s. 72) koenen wol slaan op 'e hiele bondel, sa suterich is it printwurk bytiden: ‘dit stiet skreaun yn in oerâlde taal / net al te duorsum op weak materiaal’.

It sechde skift, 12 fersen dy't benammen ynspirearre binne op oare dichters, lit ik no mar gewurde.

‘De dichter en syn dingen’, sa soe men faaks de ynhâld fan Te fûnling tipearje kinne. Mar wat wol de dichter mei syn dingen? Wêrom dichtet er? Siket er ivige rom, wol er fan him ôf skriuwe, sit der in stik sublimaasje efter, of is it mar sa'n aardichheidsje? Dat lêste grif net. It earste en grutste skift nammentlik, achttjin fersen, giet yn syn hiele hear en fear oer it dichtsjen sels. Dêr kinne wy dus mear gewaar wurde.

It liket my goed ta om dan it titelfers, dêr't

[p. 297]

de bondel ek mei iepenet (s. 10), ris wat better te besjen.

dyn fersen hawwe dy tefûnling lein
warleas neaken as in poppe
net yn in smûke stâl of bernewein
yn jarre en stront en groppe

De persoan dy't te fûnling lein is, docht bliken de dichter sels te wêzen. De dichter wurdt oansprutsen (troch wa?), en der wurdt mei him dien. Dichterwêzen is neat om jeloersk op te wurden: jo lizze neaken en bleat foar de lêzer. It suggerearret allegear, dat it dichtsjen sterker is as de dichter. Hy wurdt der neat better fan, it is net noflik, mar hy hat gjin kar. De dichter is oerlevere oan syn dichtsjen.

Dy gedachte makket nijsgjirrich, ropt spanning op. Mar it moat my al fan it hert, dat Abma hjir ek wol ta kinnen hie mei de earste rigel allinnich, dy't sterk genôch is. De rest fan it kwatryn makket it allinnich mar swakker, mei de fjirde rigel wol as djiptepunt. Ik hie net hope oait sa nochris by it grynderige fers ‘nynke’ fan Bartle Laverman (Skriuwerskalinderboek 1992, wike 10; de ferzje yn Boerefersen is justjes better te fertarren) bepaald te wurden.

ik haw dy út it ôfeart fiske
wat wie dêr net dat rotte
dêr lei dyn hert dat kloppe
as wie 't ûntstien út jiske

Hjir komt dan de ‘ik’ foar 't ljocht dy't de dichter tasprekt. Hy fynt de fûnling, efterlitten troch de gedichten. Dy syn tastân is der wilens net better op wurden. De wurdkar (‘út it ôfeart fiske’) suggerearret ek, dat it in gelok foar de fûnling is dat er fûn wurdt. Mar troch wa? Yn fersen fynt allinnich in lêzer wat, mar tagelyk is de fynder yn 'e fersen oan it wurd. Moatte wy faaks hjirop oan, dat de ‘do’ en de ‘ik’ beide aspekten fan 'e persoan fan 'e dichter binne? Dat de iene himsels bleatjout, om sa pas troch de oare leafdefol opfongen wurde te kinnen?

Dit kwatryn is nammers suver noch swakker as it earste. De patetysk oandwaande retoaryske fraach yn 'e twadde rigel, it healrym yn 'e tredde, de neatsizzende útdrukking ‘dat kloppe / as wie 't ûntstien út jiske’... Dan is it oardiel fan Hylke Tromp noch altyd aktúeel: ‘... yn de foarm noch faak knoffelich en net altyd like muzikaal’ (Spikers & Koppen, s. 63).

op byldskerm yn kompjûtertaal
stiet skreaun datst biste as prosesferbaal
control-backspace en do bist wiske
de dea is soms wol tige triviaal

Dizze rigels ek, tink ik dan. De wurden ‘yn kompjûtertaal’ slane nearne op; ‘prosesferbaal’ is socht. En wat de dea te krijen hat mei de temetyk yn 'e earste beide kwatrinen sjoch ik sa gau net. De dichter stelt him kwetsber op yn syn fersen, mar de dea is dêr dochs neat neier of fierder om?

sil ik dy lêze moatsto dy skriuwe
en jimmer silsto in fûnling bliuwe

Aha, it wie in sonnet! En mei in knappe ôfsluting, net oars. Sa't it heart yn twa geve rigels de hiele temetyk. En it liket der yndie op dat de ‘ik’ en de ‘do’ beide in part fan 'e dichter binne. Allinnich troch himsels bleat te jaan foar de lêzer, kin de dichter mei himsels fierder. Hy bliuwt warleas. Mar dochs wurdt er der better fan. Alteast, as wy it ien-nei-lêste fers út dit skift derby helje (‘Lazarus’, s. 27), dat sa beslút: ‘stjer dyn fers dan dichter / sa't ienris Lazarus

[p. 298]

dat die / stjer in libben stjer it lichter / gean út grot en grêf sa't Lazarus gie’. Dichtsjen is noch mear as jin bleatjaan en akseptearre wurde: it is stjerre en as in nije minske wer ferrize.

Mar idéaal is it noch net. Alteast, foar myn gefoel siket de dichter yn it alderlêste fers fan dit skift (‘út it neat’, s. 28) dochs noch wat oars: ‘... // fers dat himsels genôch is / frij fan alles los bestiet / betsjutting jout sûnder dat / it betsjutting ûntlient // lit my oan dat fers ymplisyt / in skûlte yn it wurd en wyt’. Mar dat is meskien mear in dream as in dichterlik pregram.

Sa't it no liket, jout Abma ús fersen dêr't in dichter himsels plak yn siket troch himsels bleat te jaan. De spanning dy't dat opsmyt, makket it ûndernimmen foar de lêzer nijsgjirrich. De lêzer begjint nijsgjirrich te wurden: leit dêr wat dat de muoite wurdich is? En lykas sein, gauris is dat sa. Mei ferskate fersen sil it de fûnling wol slagje om plak te krijen.

Spitigernôch net mei allegear. It is al earder opmurken: de dichter Abma hat ek syn swakke kanten. Guon fersen of parten derfan binne nei foarm en ynhâld net sa botte bysûnder. En just syn eigen pregram makket de dichter dêr kwetsber foar. Ommers, in swak fers mei de dichter sels as ûnderwerp giet eins oer in dichter dy't net dichtsje kin. Dus nearne oer.

Dêrby moat ek it byld dat de dichter fan himsels jout jin oan wolle. Wat dat oanbelanget geane fersen as ‘demiurch’ (s. 11) en ‘de dierlike dichter’ (s. 14-15) op 'e doele. In dichter dy't him identifisearret mei in dúnjende bok of dy't him witwat ynbyldet omdat er mei in kompjûter wurket komt der by my yn alle gefallen net yn. Ek poétikale wiispraterij lykas ‘o dichter Obe do wiest sa wiis / mei Fryslân en har ljochte ierde / datsto yn Grins sietst wie in griis /...’ (‘hillichskeining’, s. 17) en ‘... om't ik sûnt Slauerhoff/ net wenje mei yn in gedicht)’ (‘werwurd’, s. 23) docht de dichter syn saak net goed. En boppe alles: in fûnling mei wol gûle, mar dan graach oertsjûgjend. Ien dy't skriemt fan ‘dyn maniakale moker fol amok / sloech blyn satanysk yn op 't reach / dat tear en fyn in libben spûn: / persoan en poëzij ta web ferbûn / al wat ik wie, it moast kapot’ (ibid.) lit ik lizze.

Dêrby is it nuodlike, dat it dichterlik stribjen yn Te fûnling by Abma blykber just sokke fersen opropt, en dat tagelyk just sokke fersen syn stribjen ôfbrek dogge. Gelokkich steane dêr genôch fersen foaroer dy't, binnen Abma syn poetica, àl wurkje. In fers as ‘foardracht’ (s. 16) bygelyks kinne jo de bondel rêstich om yn 'e hûs helje. Sterker noch, sokke fersen meitsje dat men ek yn 'e oaren nochris better siket om de dichter dy't fûn wurde wol.