Trotwaer. Jaargang 32

[p. 293]

Kophimmeljen op syn Eurofrysk
Henk van der Veer

Bartle Laverman, Kophimmelje. Koperative Utjowerij, Boalsert 1999. 40 siden. f 19,50.

Yn 'e sechstiger en santiger jierren fan 'e tweintichste ieu kamen der regelmjittich dichtbondeltsjes mei fersen út dy't ûnder oaren as doel hiene om troch middel fan poëzij gedachten oer te bringen. Sûnder twang. Sûnder in hillich moatten. Gjin paternalisme. Gjin biningen. Oanslutend bij de aktualiteit op in direkte wize. Konkreet en fersteanber. Feijo Schelto Sixma baron van Heemstra kaam mei it lumineuze idee om soksoarte fan poëzij oer de telefoan ‘út te stjoeren’. Op 26 febrewaris 1968 waard syn idee werklikheid. Dy deis stjoerde de Stichting Operaesje Fers de earste ‘fret-fersen’ de wrâld yn.

Kophimmelje, de nije dichtbondel fan Bartle Laverman út Offenwier, soe net misstien hawwe yn 'e tradysje fan Operaesje-Fers-dichters. Dêrmei wol ik net sizze dat Kophimmelje bij ferskining al datearre is. Mar dat Laverman in avantgardistys dichter is, soe ek in konklúzje wêze dy't besiden de wierheid is.

Sa út en troch binne biografise gegevens fan in dichter relevant foar it besprekken fan syn poëzij. Sa'n biografys gegeven is de leeftyd fan de dichter. Laverman is fan 1948 en hat de midlife-krisis sa stadichoan achter de rêch. Op papier sit er lykwols noch midden yn 'e soares. Hij wol ôfrekkenje mei it ferline.

‘De dichter spinrêget en stofdoekt syn holle om âlde smoargens, ynfretten oantinkens, fêstklibbe wrantelichheden, kop-op-stekkend “âld sear”, no ris foargoed út syn holle te reagjen en skjin te meitsjen’, sa stiet yn in Nijsbrief fan de Koperative Utjowerij, dy't de bondel mei 24 fersen útjûn hat.

Laverman makket regaad en wat dat oanbelanget slút it omslach, dat byldzjend keunstner Tjibbe Hooghiemstra foar dizze útjefte makke hat, goed oan bij de ynhâld. Hooghiemstra hat nammentlik bledsiden út in orizjineel grutboekskrift as omkaft brûkt. Mei oare wurden: de foarriedige rekken kin opmakke wurde. Op de achterkant fan it etiket dat op myn eksimplaar sit, stiet in adres mei as datum ‘5 febr. 1937’. In unyk omslach! De titel fyn ik dochs al hiel orizjineel, kophimmelje wie in wurd dat noch net bestie en hjir dus yntrodusearre wurdt.

Laverman is in anekdoatise dichter, hij skriuwt yn in gewoane taal oer in herkenbere (Fryske) wrâld en hij is skerp yn syn observaasjes. Hy brûkt konsekwint de frije fersfoarm, syn styl is hiel direkt, koartsein parlando-poëzij fan it boppenste buordsje. Dat Laverman wearzget (no ja...) fan it Fryske literêre wrâldsje, dêr 't er troch syn publikaasjes oars wol diel fan útmakket, wurdt moai dúdlik yn it folgjende fers

moatst in soad
oer dy komme litte
ast dy yn 'e fryske skriuwerij
bejoust:
in piter dy't by de Stien sprekt
ôfgryslik flitsende perfesters frysk

[p. 294]

 

dy't nei dizze rigel

 

al wer lilk op dy binne

 

de kop fan jant yn 'e krante in smûgjend âld man

 

út frjentsjer

 

dy't dy wiet makket

 

mei syn lyts lultsje

 

dûmny tromp as tinker

 

âlde wiven, dikke froulju

 

en allegear skoalmasters

 

sels de fine fleur

 

kin wol sûpe

 

mar net lekker

 

ite

 

 

 

ast it oerdwaan koest

 

soest sjonge

 

en dûnsje as syb

De dichter jout yn in kolofon, mei ‘in stikmannich kontekstferwizingen’ foar it jongere lêzerspublyk, wol in ferklearring foar syn taalgebrûk: ‘yn myn praattaal sitte ingelske en nederlânske wurden en soks ha ik hjir net ferfryske’. Hij neamt it ‘Eurofrysk’! Toe dan mar, it nimt net wei dat der noch al wat taalbonkjes yn dizze fersen sitte.

Yn mar leafst in tredde part fan alle fersen komt Laverman syn antypaty tsjin it kristendom ta útering.

No is Laverman fansels net de earste skriuwer dy't yn syn eigen kalvinistise nêst skyt, Maarten 't Hart en Jan Wolkers, om mar ris twa te neammen, gongen him lang lyn al foar. Wat Laverman oer dè grifformearden skriuwt komme wij ek al tsjin yn de poëzij fan Trinus Riemersma út 'e sechstiger jierren (1968 om eksakt te wêzen, achter yn de roman De hite simmer).

It sil foar Laverman syn generaasjegenoaten allegear sûnder mis tige werkenber wêze, dizze grifformearde frusstraasjebluesfersen, mar sa stadichoan witte wij allegear wol hoe min (alteast yn Laverman syn optyk) as it ‘gedachtengoed’ fan dy folgelingen fan dr. Abraham Kuyper wol net wie.

As foarbyld fan in anty-grifformeard-Bartle Laverman-fers sitearje ik:

de griffermearde God
hâldt net fan poësij
oars hie Er syn tsjerkfolk
allang de tongspier
ferlamme!

dat oars folwoeksen minsken
sokke stupide
dûmny's rimelarij
út 'e bek krije
giet by my goed kwea

faaks dat hjir de rigel:
‘worden als de kinderen’
akute bernskens bringt

of de Ald Man
is wat dôf
of al dea...

Ik fyn it allegear wat te plat, te simpel oardiele, te partikulier en in te min oan relativearringsfermogen wat Laverman hjir op papier set. Hij skriuwt neffens mij tefolle oer dè grifformearden en dy besteane net. It is fansels wol maklik om alle grifformearden op ien bulte te feien, en dêrnei oer ien kaam te skearen, mar dat is al te ienfâldich tocht en de praktyk is justjes oars.

Dat Laverman gjin grevel respekt hat foar religieus tinken tsjûgje ek fersen lykas ‘pears’, ‘gekoanstekken’ en ‘elia’ fan. Hij ferstiet de geheimtaal net dy't achter de bibelse ferhalen

[p. 295]

sit. Slimmer noch hij hat ek net al te folle bibelkennis: it is net de profeet Elia dy't útskolden waard, sa't Laverman suggerearret, mar de profeet Eliza. En at je net iens witte wa't Elia of Eliza is, skriuw der dan ek net oer. En foaral net gekoanstekkerich. Nochris ik ha gjin hege pet op fan Laverman syn kennis oer hoe't Joaden âld-testamintise ferhalen lêze en omdat dy kennis ûntbrekt raast en racht de man út Offenwier der mar wat hinne.

Folle sterker - en dat komt benammen troch in gruttere ‘dosis’ humor (no ja...) dy't yn it fers sit - fyn ik:

klokslach tolve
de blomkeskelk set
de pannen op tafel
de pet ôf
foar it altiten itselde gebed
Amen!
defoarkeyn 'e fûst
de bek by de râne fan it board
en dan lade!
gau sa folle mooglik
nei binnen smite
it swit komt op 'e foarholle
der wurdt neat sein
‘net prate ûnder 't iten’
de bealich fol
even bekomme ûnder it rituele
bibellêzen
de Heare hertlik tankje
en alle zieken en hongerigen
de kop op 'e bûsdoek
oant ienen
en dan wer oan 't wurk

Lykwols de ynhâld fan it fers lit ek sjen dat Laverman ècht hielendal net begrepen hat yn hokfoar omstannichheden arbeiders eartiids wurkje en ite moasten. Der wie amper tiid om ‘normaal’ te iten, en om soks no ‘griffermeard ite’ te neammen is de ûnnoazele kant it neist. It seit oars wol wat fan it boerzoisie-tinken fan Laverman.

It langste fers, ‘it jûnsmiel’, telt acht strofen en giet ek oer iten, de eks-kalvinist Laverman dy't in boergondys miel à la Kaatje bij de Sluis op papier set. De titel fan dit fers ropt fansels wer assosjaasjes mei it kristlike nachtmiel op.

Laverman kin ek mar min oer de krinterige en skriemerige regels fan it boargerdom en hij moat dan ek neat ha fan al dy lytse boargermantsjes en boargerwyfkes. En al hielendal net as dat folk yn 'e vut èn op 'e fyts bedarret, dêr weeft er yn ‘vutters’ mei ôf:

[...]
de jonge froulju altiten
nei de titen sjen
sa'n geil terlenka pantalontsje
om 'e kont
mei in brún learen riemke
in polstaske fansels
en alles better witte:
libbenserfaring no!

en round-up
in soad round-up

Hawar Laverman sil nei it skriuwen fan dizze fersen syn frijheid wol befochten ha, de (Frysk) literêre wrâld hat der wer in anty-grifformeard bondelstje bij en it Frysk is in bysûnder orizjineel wurd riker: kophimmelje.