Trotwaer. Jaargang 32

[p. 277]

Biten en brokken
Jan Pieter Janzen

It Fryske systeem

‘In ûnmisber boekje, dat spitigernôch al wer in jiermannich útferkocht is’, skriuw ik yn it febrewaarjenûmer oer Beart Oosterhaven syn Nije list fan frjemde wurden (1993).

‘Mis’, reagearret in lêzer, dy't anonym bliuwe wol. ‘It is net útferkocht mar troch de Akademy út 'e hannel naam. Oebele Vries fan it Frysk Ynstitút yn Grins wit der mear fan.’

Ik fiel my suver wat besoademitere. Ik brûk de Nije list geregeld. Hast alle dagen is der ommers wol in momint fan twifel oer de krekte skriuwwize fan lienwurden. Wat ha 'k de ôfrûne jierren - yn kommisje - dan allegear wol net fout dien? En is dy minne list ek ferwurke yn de ‘tekstneirinder’ dy't de Akademy ferline jier foar de tekstferwurker Word makke hat? Nim no computer, is dat yn geef Frysk: kompjoeter, kompjûter of gewoan computer? De wurdlist jout twa mooglikheden: kompjûter en computer.

De frisist en histoarikus Vries wol oer dizze saak wol wat kwyt: ‘Liuwe Westra, klassikus en teolooch, fûn dat dy Nije list net doogde. Der hie neffens him ien oer gear west dy't niks fan de klassiken wist en dy't net konsekwint west hat yn de Fryske stavering fan frjemde wurden. Hy hat in hiel goed artikel ôflevere foar Us Wurk. Se ha doe op 'e Akademy sels ynsjoen dat it sa net goed wie. Nei oanlieding dêrfan is it boekje út 'e hannel nommen.’

‘Frjemde kostgongers. Ta de stavering fan frjemde wurden yn it Frysk’ (Us Wurk, 1994, s. 97-117) is yndied in deeglik stik, dêr't de problematyk fan it ferfryskjen fan frjemde wurden helder yn nei foaren brocht wurdt.

Westra ûnderskiedt twa streamings: in haadstreaming dy't it wurdbyld safolle mooglik oanslute litte wol bij de Hollânske of de ynternasjonale skriuwwize (dus: computer) en in lytserenien dy't de stavering fan frjemde wurden mear op de Fryske útspraak basearje wol (kompjûter dus).

‘De earste streaming hat it wûn,’ skriuwt Westra, ‘mar by de tiid lâns hawwe fertsjintwurdigers dêrfan wol hieltiten mear it ynternasjenale of Hollânske wurdbyld loslitten om neiere oansluting by de Fryske útspraak te berikken. Dat giet safier, dat it Steatereglemint [fan 1982] it frij jout om in stomme e te skriuwen as de útspraak dêr oanlieding ta jout.’ (Sa sjoen is ‘ynternasjenaal’ dus goed, al set myn tekstneirinder dêr wol in read streekje ûnder.)

De kritikus, dy't sels konsekwint besiket te staverjen, konkludearret dat it tiid wurdt ‘foar in nije oarjentaasje op 'e staveringswize fan 'e frjemde wurden, dêr't it nedige wittenskiplike ûndersyk oan foarôf te gean hat’.

Op 'e Fryske Akademy binne se it mei de lêzing fan Oebele Vries net iens. ‘It is net wier dat it boekje út 'e hannel nommen is’, lit direkteur Lammert Jansma witte. ‘It is gewoan útferkocht. Beart Oosterhaven is dwaande mei in nije fersy, dy't takom jier útkomme sil. Wij ha it der yndertiid wol oer hân om op it artikel fan Westra te reagearjen, mar dat is gjin leksikograaf en dêrom ha wy it der mar bij litten.’

Soe it net fan belang wêze om earder mei in oanpaste Nije list te kommen?

Jansma: ‘Nee, Oosterhaven moat it yn syn losse tiid dwaan. Het is geen speeltuin hier. Ast trouwens ris witte soest mei hoefolle “belangrike” dingen wij hjir dwaande binne... Der komt in etymologysk wurdboek, yn 'e mande mei Leiden. Dat publisearje wy yn 2000/2001 op Yn-

[p. 278]

ternet. En fan 't jier noch komt der in Frysk juridysk wurdboek.’

Noch gjin fiif minuten letter bellet Beart Oosterhaven: ‘It leit wat subtiler allegear. It is fansels noait aardich, sa'n krityk. Liuwe Westra hie it idee dat ik in boekje meitsje soe dat de saak foar iens en foar altyd goed regelje soe. Dy pretinsje hie ik net: ik ha niks oars dien as de regels tapasse dy't de Steaten fêststeld ha. Ik ha safolle mooglik it ‘Fryske systeem’ folge en gauris twa farianten jûn, mei de meast Fryske as earste [kompjûter, computer].

‘It boekje wie eins bedoeld foar yntern gebrûk; it is ek ienfâldich útjûn yn in lytse oplaach. Mei de nije fersy bin ik no oan de s ta. De list wurdt ek troch oaren hjir op 'e Akademy goed neisjoen, mar it bliuwt fansels sa dat elk wurdboek it skaaimerk hat fan de persoan dy't it gearstalt. Dêrom nim ik as motto ek twa sitaten op. Ien fan Jan Jelles Hof út 1945: ‘Stavering is altiten in kompromis en kin ek noait oars wêze.’ En ien fan Douwe Kalma út 1953: ‘Grif moat men, ek hwat de Akademy foarskriuwt, nei eigen ynsicht en forstân tapasse.’

‘At it oan mij leit komt it boekje der sa gau mooglik; it bestân sit al yn 'e kompjûter.’

Boekefersoarging: in kwestje fan mentaliteit

Op it jierlikse sympoasium yn Feanwâlden stie diskear de boekefersoarging sintraal. Dy hâldt, sa't algemien bekend wêze mei, yn Fryslân net oer. Utjouwers en skriuwers moatte dêr folle mear omtinken oan jaan, wie dan ek it boadskip fan de fjouwer ynlieders. Grafysk ûntwerper Gert Jan Slagter wie dêrbij it dúdlikst. Goede boekfersoarging is net yn it foarste plak in kwestje fan jild mar fan mentaliteit:

De ôfnimmende ynteresse foar it mei soarch brûken fan typografy by útjouwers, drukkers en - spitigernôch - foarmjouwers foarniet in earnstige bedriging foar de kwaliteit fan it hjoeddeiske boek yn it algemien en it Fryske boek yn it bysûnder. As in lyts taalgebiet syn bêst docht om serieus nommen te wurden en as de skriuwers harsels serieus nimme dan moat men oan it uterlik fan har boeken profesjonele soarch besteegje. [...] Ek it der by belûken fan in nij en minder âld publyk sil makliker gean mei in trochtochte foarmjouwing.

Slagter neamde, freonlik en aardich at er is, gjin nammen fan min fersoarge boeken. Ek syn kollega-ynlieders wienen de foarsichtige kant neist, al kaam Willem Winters wol mei in tal foarbylden fan hoe't it net moat. De Koperative Utjowerij kin der wat mei, mar ek de Friese Pers Boekerij (dy't troud liket te wêzen mei Chaim Mesika, oars wol profesjoneel mar allesbehalven orizjineel).

Ien misferstân woe Slagter graach út 'e wei ha: ‘Ik bin net dè foarmjouwer fan it Fryske boek. Fan de lytse hûndert útjeften fan foarich jier haw ik der mar trije fersoarge.’ Dat wie wat al te beskieden. Hij hat him ferteld (it wiene fjouwer) en dy waarden troch de sjuery foar de Liuwe- en de Welpeprint allegear mei eare neamd (Snotaapkes fan Lida Dykstra as it moaiste berneboek, It sie fan moarn fan Piter Jelles as de fraaiste útjefte foar folwoeksenen, wylst Trochpaden fan Geart de Vries de twadde priis krige en De gouden teeman fan Sikke Doele de trêde).

It wie de sjuery trouwens opfallen dat hieltyd mear soarch bestege wurdt oan de foarmjouwing fan it berneboek. ‘Komt it, om't besocht wurdt foar te kommen dat it âlde fertroude medium boek ûndersnijt troch it grutte oanbod oan moaie, yn 't each springende en flitsende televyzjeprogramma's, kompjûterspultsjes, cd-roms en Ynternetsiden?’

(De tekst fan de lêzings is útkommen yn de rige Byskriften, foar f 7,50 te besetten op it flmd.)