Trotwaer. Jaargang 32

[p. 228]

Tytsy Willemsma:
‘It giet net om it Frysk, mar it giet yn it Frysk’
Jitske Kingma

Se wol net in soarte fan ikoan wurde of in stimpel op krije fan in jonge Fries, dy't blyn fjochtet foar de taal en kultuer. Dat Trotwaer in jonge Fries socht en doe by har útkaam, se fynt it eins mar neat. It Frysk is foar Tytsy Willemsma (29) eat fanselssprekkends. Krekt sa normaal as sykheljen. As se praat, docht se dat yn it Frysk. As se skriuwt, skriuwt se Frysk. Har antwurdapparaat sprekt se yn it Frysk yn. Se tinkt, dreamt en hat leaf yn 't Frysk. Mar as dat blykber bysûnder is, komt de gedachte oan in reservaat op, in reservaat fan in lyts groepke dat fjochtet foar wat in ferlerne saak liket, mar it net is, fynt se.

In reservaat

Tytsy Willemsma: ‘Gauris is it bewustwêzen fan it Frysk der net út himsels. By my tafallich wol. Ik kom út in Frysksinnige húshâlding. Dêr hie ik my ek tsjin fersette kind, mar dat is net gebeurd. Doe't ik sechstjin wie haw ik in moeting meimakke yn Switserlân, fan allegear minsken út minderheidstaalgebieten. Ik fûn dat geweldich. It joech my in gefoel fan werkenning, de erfaring diel út te meitsjen fan in taalminderheid. Wy wisten yntuïtyf dat wy it oer itselde hiene.’

Tytsy Willemsma fynt, dat je al hiel gau in stimpel opplakt krije as je je foar it Frysk ynsette of as je allinne mar folhâlde Frysk te praten dêr't oaren har - gauris sûnder reden - ferbrekke.

Tytsy: ‘It is net in grutte klup. Minsken dy't har mûle yn 't Frysk iependogge, hearre gau as fansels ek ta dy klup of wurde ta dy klup rekkene. Ik fyn dat in inge gedachte. Krekt as hearre je dan ta in reservaat. Yn sa'n reservaat moat it Frysk keunstmjittich yn stân hâlden wurde. Dat gebeurt no faak al, dat der keunstmjittich in stik bewustwurding kreëard wurde moat. Ik fyn dat spitich. It soe moaier wêze as minsken dat út harsels hiene. No is it sa, dat je samar in stânfries of in beweger binne as je je posityf oer it Frysk útlitte. Dat mei net. Je moatte altyd wat foarsichtich wêze, net te fel, net te raar. Ik fiel my gjin stânfries. Mar ik wit, dat oaren my faak wol as djipfries sjogge. Mar dêr giet it my net om. Dat ik Frysk praat is foar my fanselssprekkend. En sa bin ik út mysels in beweger.’

Se fielt har troch de wolris wat negative hâlding foar it Frysk oer remme om harsels te wêzen. ‘Der sit yn dy sin in ûnderdrukking op it Frysk. Mar je wurde fuort as fel sjoen as je dêr wat oer sizze.’

Jesels wêze kinne

Tytsy Willemsma wurket as kommunikaasjemeiwurkster by it cjib (Centraal Justitieel Incasso Bureau) en is projektlieder corporate identity (ci). De ci is it ûnderwerp dêr't de identiteit by nei foaren komt. Hoe is je bedriuw, hoe wolle je dat it nei bûten komt. En dêrby is it plak dêr't sa'n buro stiet fansels ek fan belang.

[p. 229]

Tytsy: ‘Ik haw it der wolris mei in kollega oer hân, of it cjib ek in hiel oare ynstelling wêze soe as it bygelyks yn 'e Rânestêd stean soe. Soe it dan like súksesfol wêze? Minsken steane hjir bekend as soarchfâldich, hurdwurkjend en trou. Is dat sa en hat dat dan ynfloed? Foar myn gefoel wol.’

Op har wurk praat se safolle mooglik Frysk, as fansels. Op gearkomsten is de fiertaal meast Nederlânsk en by it management ek.

Tytsy: ‘De setting bepaalt gauris de taal. Dat is tink ik de skizofreny fan it Frysk. Je binne Frysk, mar je binne benaud om it út te dragen. Fansels, as der minsken út Den Haach by binne, fyn ik it logysk dat de fiertaal Nederlânsk is. Mar it bart gauris dat de minsken allegear wol Frysk kinne en it ek mei elkoar prate. Mar yn sa'n setting fan in gearkomste past dan allinne it Nederlânsk. Ik soe it noflik fine as ik my altyd yn it Frysk útdrukke kinne soe. Mar as oaren Nederlânsk weromprate wolle, dan haw ik dêr gjin problemen mei. Ik wol it in oar net oplizze om Frysk te praten. Sels fyn ik de romte om mysels wêze te kinnen ek hiel belangryk. Foar my is it Frysk dan ek net in statement. It giet net om it Frysk, mar yn it Frysk.’

Op dy earste konferinsje dy't har leafde foar it Frysk befêstige, yn Switserlân, doe't se sechstjin wie, fûn Tytsy it ek in ferromming, dat it sa gewoan wie om je yn jins eigen taal thús te fielen. Dat wie neat bysûnders, dat hie elkenien:

‘By dy earste en ek by oare konferinsjes fan minderheidstalen gong it net om de taal en dat dy net ferlern gean moast, mar it gong om de konfrontaasje mei in groep dy't ek yn in lyts taalgebiet libbe. Dan krijst fansels petearen oer: hoe giet soks by jim en wat dogge jim oan dit en dat. Wat my foaral ynspirearre wie it grûngefoel fan romte foar yndividuen, groepen minsken dy't har om wat foar reden dan ek meiinoar ferbûn fiele. Dat it belangriker is dat

Tytsy Willemsma (foto S. van Ek)

je jesels wêze kinne en dat je dat gefoel by al dy minsken út hiel ferskillende lannen weromfine. Dy frijheid, it feit dat net oeral fuort pealtsjes om setten wurde fan: “do bist Frysk en dan bist dus sa” hat my mei myn etikette-eangst altyd tige oansprutsen.’

Net oplizze

Tytsy tinkt net dat it sin hat dat de Provinsje it Frysk ferplichte stelt:

‘Wy ha no ienkear te krijen mei in oerheid dy't Nederlânsktalich is. De provinsje sil it wol mei mooglik meitsje moatte dat it Frysk in plak hat. Mar as je it ferplichte stelle, sette minsken de stikels oerein. Ik fyn dan ek net dat je it

[p. 230]

minsken oplizze moatte om Frysk te praten. Mar ik fyn it oan de oare kant ek net earlik dat fan my ferwachte wurdt dat ik my faker ferbrek as nedich is. Ik fyn dat minsken dy't hjir wenje wol muoite dwaan moatte om it Frysk te ferstean en te lêzen. Ik bin Frysk, praat Frysk en skriuw mailtsjes yn it Frysk oan minsken fan wa't ik wit dat se dat leuk fine. Ik gean der op boartlike wize mei om. Ik bin der altyd aktyf mei dwaande, mar besykje it net op te lizzen. En ik tink dat dat it measte effekt hat. Je moatte it prikeljend stimulearje. Mar der sit in prekêre grins tusken stimulearje en oplizze.’

Tytsy fynt dat Friezen wolris wat te benaud binne om fanatyk te lykjen:

‘Yn 't foar wurdt gauris al rekken hâlden mei minsken dy't it mooglik net ferstean sille. En dan lizze wy al foar't wy slein binne. Wêr't dat wei komt? Ik tink út eangst in útsûndering te wêzen. Foar't je it witte binne je ommers in djipfries.’

Dat hat se bygelyks ek ûnderfûn op 'e skoalle foar sjoernalistyk yn Swol: ‘Foar my is it dúdlik. Ik bin in Fries, punt. Sa stie ik dan ek bekend. Mar guon oaren, dy't ek út Fryslân kamen, woene dat net.’

Tytsy hat it Frysk fan hûs út hiel bot meikrigen. Har heit, Douwe Willemsma, no wethâlder fan Littenseradiel, is in foaroansteand fnp-lid.

‘By ús thús gong alles yn 't Frysk en dat is noch sa. Briefkes op 'e tafel, boadskippebryfkes, sinteklazegedichten. It is hiel fanselssprekkend. As je 't oer bôle ha, skriuwe je dochs gjin “brood”? Ik beskôgje it as in rykdom, dat myn âlden sa bewust mei it Frysk omgien binne.’

By alle fiif fammen Willemsma, Sybrich, Adalgard, Tytsy, Amarins en Ydwine is it Frysk oanslein. Se binne alle fiif op syn minst bewust en yn mearderheid ek aktyf yn bestjoersrûnten fan fyk (Frysk Ynternasjonaal Kontakt), yen (Youth of European Nationalities) of oare Fryske rûnten.

Njonken de húshâlding is neffens Tytsy ek it ûnderwiis in belangrike faktor by it woartel sjitten fan it Frysk yn harren bestean:

‘Kinst net fan minsken ferwachtsje dat se Frysk skriuwe as se der gjin les yn hân hawwe. Ik haw it foarrjocht hân âlden te hawwen dy't Frysk skriuwe. Mar ik haw wol freondinnen dy't my kaartsjes yn 't Nederlânsk skriuwe wylst se oars Frysk prate. Wer dy skizofreny fan it Frysk.’

Tytsy hat no in Nederlânsktalige freon, mar hy sit op Fryske les:

‘Ik fyn it Frysk belangryk en dat fernimt er. Hy wol witte wat it is. Wy ha der in protte petearen oer hân. It is gauris dreech om út te lizzen. Mar je kinne it faaks it bêste útlizze troch te sizzen dat it krekt is as soene je alles yn in oare taal sizze moatte, it Dútsk of it Ingelsk bygelyks. Der kamen in protte protesten doe't der even sprake fan wie dat Ingelsk de fiertaal op universiteiten wurde soe. Dat is in gefoel dat in Fries al hiel lang hat.’

It Frysk-praten hinget foar har net allinne ôf fan it plak dêr't se is:

‘Ik haw in skoftsje foar Wehkamp wurke. Doe moast ik minsken belje en as ik dan in Fryske namme seach en fernaam dat it Friezen wiene, gong ik oer yn it Frysk. Faak prate it dan fuort folle makliker. Reklameburo's witte de taal ek te brûken. McDonald's bygelyks en Coca Cola brûke it yn har arbeidsmerkkommunikaasje. Dy witte de mearwearde der fan yn te skatten.’

Frysk as baan

Op de fraach oft Tytsy fan it Frysk har wurk meitsje wol seit se: ‘Ik fyn net dat it Frysk-wêzen needsaaklik diel útmeitsje moat fan myn wurk. Ik soe my dan hiel beheind fiele. Dan sette je der wer grinspealtsjes omhinne, sa fan:

[p. 231]

dat is in Fries, dy moat dus mei it Frysk dwaande wêze. Foar my is it Frysk in ekstra. It beheint my net. It jout in ekstra diminsje oan hoe't ik tsjin de wrâld oan sjoch. It omskeakeljen fan de iene taal op de oare is bygelyks eat wat wy as Friezen hiel maklik kinne. It hat ek wer in neidiel fansels, je skeakelje dan ek samar oer op it Nederlânsk.’

Se fynt dat lêste benammen by de Ljouwerter Krante en it Frysk Deiblêd hiel opfallend. Dêr wurdt mar in bytsje neitocht wurdt oer it brûken fan it Frysk. Der soene folle mear ferhalen yn it Frysk yn stean kinne as no it gefal is en ek oer hiel oare ûnderwerpen. Gauris wurde minsken yn 't Nederlânsk siteart dy't oars altyd Frysk prate, om't der faaks gjin Fryskskriuwende sjoernalist foar foarhannen wie.

Tytsy: ‘Dat fyn ik gjin sjoernalistyk, want it kloppet net. Je moatte minsken yn harren eigen taal sitearje. Ik fyn dat de Fryske media ek in skizofreen byld jouwe fan de Fryske situaasje. Mar miskien is dat der ek wol krekt in goede ôfspegeling fan, om't it yn Fryslân faak ek sa leit. Mar as sa'n Foppe de Haan alinea's lang yn 't Frysk sitearre wurdt, fyn ik dat prachtich en fanselssprekkend tagelyk. Dy man praat Frysk, dan moat er ek yn dy taal siteard wurde.’

De sfear fan de pc heart foar Tytsy ek typysk by Fryslân: ‘Dan wol ik der by wêze as it Frysk Folksliet songen wurdt, oan it begjin fan sa'n dei. En doe't ik fan fakânsje weromkaam, wiene wy om acht oere jûns yn Hearrenfean. Der hong in dize oer it lân en it rûkte sa hearlik nei farskmeand gers. Ik tocht: Dit is Fryslân, ik bin wer thús.’

Tytsy soe net earne oars yn Nederlân wenje wolle: ‘Heechút earne oars yn Europa. Dy romte, de bloeiende bermen, it binne dingen dy't foar my fan libbensbelang binne.’ Mar se hat it gefoel, dat se sokke dingen foar de bûtenwrâld altyd ferdigenje moat en dat se dan sterk yn har skuon stean moat.

Simmer 2000

Der is yn elts gefal ien moanne dit jier dat je sûnder skamte je Fries-wêzen ‘grinzeleas’ útlibje kinne: op Simmer 2000 as de Friezen út de hiele wrâld foar in reuny fan in pear wike wer nei har bertegrûn of dy fan har foarfaars weromkomme. Dat dit feest in protte belangstelling liket te lûken fernuveret Tytsy net:

‘Ik fyn it in fantastysk inisjatyf. Minsken binne hiel entûsjast en suver alle doarpen dogge mei. It is dan ek net in oplein feest lykas bygelyks Fryslân 500. Dat feest gong net oer ús en minsken woene it ek net oer har rêgen gean litte. Simmer 2000 komt folle mear út de minsken sels wei, want it sprekt oan. Minsken fine dat hartstikke leuk.’

En dêr moat it mei it Frysk neffens Tytsy ek hinne, dat it út de minsken sels wei komt, hiel gewoan en fanselssprekkend. Dan sprekke de minsken it fansels ek.