Trotwaer. Jaargang 32

[p. 232]

Nyckle Haisma en Hylke Speerstra:
Belibjen en ynlibjen
Piter Terpstra

Hylke Speerstra, It wrede paradys. Libbensferhalenfan Fryske folksferhuzers. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 1999. 456 siden. f 37,50.

Hylke Speerstra soe de bêste Fryske skriuwer oer emigranten wêze as Nyckle Haisma der net west hie. Mar men kin like goed oarsom sizze: Nyckle Haisma soe de bêste Fryske skriuwer oer emigranten wêze as Hylke Speerstra syn boek It wrede paradys net útkommen wie. It proaza fan beide skriuwers is boeiend, byldzjend en meinimmend. Mar de iene skriuwt syn romans oer in Fries dy't nei it eardere Nederlânsk-Indië ferfart út eigen ûnderfining en belibjen wei en de oare fertelt syn ferhalen oan de hân fan reisympresjes en waarnimmingen. Syn stof hat er helle út ynterviews dy't net oan de oerflakte bliuwe mar de minsken skerp en yngeand útbyldzje, sadat se foar de lêzer ta libben komme.

Ik leau dat foar beide jildt: wat de iene wol kin hie de oare net kinnen. Dat betsjut: beide kinne se unike skriuwers neamd wurde.

It is trouwens de fraach oft Haisma in echte emigrant wie, dat wol sizze dat er fan doel west hie om him foargoed yn Ynje del te jaan. Hy learde ta skoalmaster mei stipe fan in beurs en naam dêrmei op him om as er ôfstudearre wie by it ûnderwiis yn Ynje te wurkjen. Doe't er yn 1929 mei syn frou nei Medan reizge om dêr skoalmaster te wurden hie er him ek al wat op it skriuwen talein. Hy hie publisearre yn Sljucht en rjucht en Yn us eigen taal.

Op Sumatra ûntjoech er him ta in wurdearre auteur fan sketsen en romans, dy't by it beste dat der yn jierren yn it Frysk skreaun waard, hearden. De titel fan in berneboek, De kar, docht, al hat it in hiel oar ûnderwerp, tinken oan wat him yn it libben fan Nyckle Haisma - en trouwens ek yn dat fan oare emigranten - mear as ien kear foardocht: de kar tusken gean en bliuwen, tusken twa wrâlden dy't fier út elkoar lizze. Ek yn Hylke Speerstra syn boek komme wy dat hieltyd wer tsjin.

Hy fielde him yn Medan net ûngelokkich, mar hy miste Fryslân. Doe't er yn 1935 foar in ferlofperioade nei syn heitelân weromgie wynde de fraach oft er dêr al of net bliuwe soe yn him om. Mar hy moast kieze tusken in ûnwis bestean yn syn thúslân, dêr't yn de tritiger jierren de mooglikheden net grut wiene, en it weromgean nei Ynje, dêr't er ek in bining mei krige hie. Hy keas foar Medan, mar mei it fêste foarnimmen Fryslân net foar altyd achter him te litten. Hy soe weromkomme.

It mocht net sa wêze. Nei de oarloch tsjin Japan kaam er yn it ynternearringskamp Tjilatjap te sitten. Dêr hat er alle papier dat er benei komme koe brûkt foar it skriuwen fan gedichten, ferhalen en - nei alle gedachten - ek in roman, dy't weiwurden is.

Yn oktober 1942, fjouwer moanne foar syn dea, foltôge er dêr de prachtige novelle Simmer, dy't nei de oarloch publisearre en mei de Gysbert Japicxpriis bekroand waard. It ferhaal giet oer in Fries dy't sunder ea in bliuwende

[p. 233]

bestimming fûn te hawwen, oer de wrâld swalke hat, in simmer by syn broer op de buorkerij trochbringt, en him, sûnder yn it âlde betroude lân folle om hinne te sjen, yn it boerewurk bejout. Treffend is it hoe't Haisma, skriuwend op syn matsje mei alle drokte fan it kamp om him hinne, de sfear fan it simmerske Fryslân opropt:

Hjir sit hy, Aent Obma, net mear as fiifentweintich jier, en snúft de rook op fan in âld ferline. Hy goait de measte klean út en yn 'e pyama stiet er foar it lege rút en harket nei de lûden fan Fryslân. De bolle op 'e kamp oan it tsjoar grynt; by it jongfee en de Efteruten balte der in pear, de froasken yn 'e grêft krôkje. Hea, lûden dy't er suver fergetten hie.
Ljippen saaie oer it nachtlik lân en boppe de sleatten tynt dize. In hiel skoft stiet er dêr sa en heart de klok yn de buorren de oeren slaan, njoggen, tsien, alve. De pleats is stil, in inkeld gekreak as immen him faaks op bêd omdraait. Heart hy yn dizze wrâld noch thús?

Sokke oertinkingen fynt men, jierren neidat Haisma syn romans en ferhalen skreau, werom yn It wrede paradys. Haisma brocht in grut part fan syn libben allinne yn ien lân troch, mar Speerstra prate mei emigranten yn Noard- en Sud-Amearika, Nij Seelân, Kanada, Australië, Sud-Afrika, Argentinië en Brasilië. Yn 34 haadstikken komt in grut ferskaat fan minsken oan it wurd. By Haisma is it benammen ien figuer dy't men net wer ferjitte sil, Peke Donia.

Hylke Speerstra hat earder in tal boeken skreaun, wêryn er oan de hân fan ynterviews figueren op karakteristike wize foar jin delset: skippers, keatsers, reedriders en sels dokters. Minder goed binne syn boereromans. Mar in hichtepunt yn syn oeuvre is it boek dat fier útkomt boppe alles wat er oant no ta yn syn flotte en meinimmende ferhalen skreau: It wrede paradys. Der is ferdjipping yn syn proaza kommen.

De titel is treflik keazen: hy ferwiist nei de lânferhuzers dy't yn Fryslân net folle heil mear seagen, mar, ek om de takomst fan de bern, emigrearje woene en oer in paradys yn Amearika of yn in oar fier lân dreamden. Soms fûnen se dêr yndied in better en lokkiger bestean, mar it libben wie der ek faak wreed en teloarstellend. Der wie gjinien, dy't Fryslân ferjitte koe.

Yn it haadstik ‘Frisian dream’ fertelt Wietske Westerdyk-Popma:

Tsjin ûnwennigens bestiet gjin better remeedzje as in reis nei hûs wylst jo man achterbliuwt. Dan begjint it oarsom te wurkjen. Al nei trije dagen wie ik ûnwennich fan Henny, ja sels fan Burnie op Tasmanië. De wittenskip dat ik nei hûs kòe, makke it al draachliker.
Dochs krige ik it hjir letter wer krap. Mar wàt foar in mem hie ik: doe't se al ald wie is se yn Rotterdam op 'e boat stapt en nei Melbourne fearn. Allinne. Op de ‘Rotterdam’. Sûnder in wurd Ingels te kennen. In âlde mem, dy't eins noch nea fan hûs west hie, seis wike allinne op in seeskip. Heit koe sa'n reis, sels mei mem der by, net mear oan, mar sy hat it dien. Om har dochter gelokkich te meitsjen.

Speerstra hat de hiele wrâld oerreizge om prate te kinnen mei minsken dy't nei de Twadde Wrâldoarloch de tredde grutte Fryske emigraasjegolf foarmen. Nei in lange, ûnwisse tiid, dy't harren de frijheid fan bestean ûntnaam woene se der útbrekke. It is de fertsjinst fan de skriuwer dat er in soad omtinken jout oan wat der oan it beslút om in nij faderlân te sykjen foarôfgie en fertelt hoe't der tariedingen makke waarden.

[p. 234]

De reis wie net sa beswierlik as dy op de emigraasjeskippen yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu, doe't hiel wat lânferhuzers it bestoaren en it ferfarren foar minsken dy't hast nea bûten Fryslân west hiene en allinne Frysk en soms behyplik Nederlânsk praten, grutte psychyske swierrichheden meibrocht.

Hylke Speerstra skriuwt oer de lânferhuzers yn de tredde golf mei in sterk ynlibbingsfermogen, mei in taalgebrûk dat útstekt boppe dat yn syn eardere wurk. It fariearret nei gelang fan de minsken dêr't er mei praat hat en dy't er stik foar stik oannimlik typearret. Hy nimt net allinne waar, mar hat in emosjonele bining mei de persoanen. Literêre sjoernalistyk, new journalism, lykas it yn Amearika neamd wurdt, binne der net te grutte wurden foar.

Sa soe men Geart Mak syn boeken ek neame kinne. Omtinken foar it grutte en it lytse, it pleatsen tsjin achtergrûnen dy't jin dúdlik foar eagen komme. En it mei blidens konstatearjen dat Fryslân in skriuwer hat fan it formaat fan Mak, waans boeken by tsientûzenen ferkocht wurde.

Hoe sil it Hylke Speerstra yn it Nederlânsk taalgebiet fergean? It wurk fan Nyckle Haisma is nea nei bûten ta trochbrutsen, mar as it troch de iere dea fan de skriuwer net ôfbrutsen wie, soe dit talint miskien ek bûten Fryslân ûntdutsen wêze.

Hylke Speerstra hat it foarrjocht dat syn boek ek yn it Nederlânsk útkomt (Het wrede paradijs, in frijwol gelikense titel as Een wreed paradijs fan Leanne Olson, in Kanadeeske skriuwster). Syn namme is lanlik lang net ûnbekend, dat miskien meie wy hoopje dat bûten de provinsje it oansjen fan de Fryske literatuer, dat oant no ta net heech is, der mei tsjinne wurdt.