Trotwaer. Jaargang 32

[p. 109]

De oarlochsstikjes fan frou Rienks
Freark Dam

Yn de goed oardel jiergong dy't it wykblêd Sljucht en Rjucht ûnder har redaksjonele lieding noch te gean hie, hat Durkje Rienks-Wallinga fan maaie 1940 ôf moedich en beret bliken jûn fan har wjersin yn de Dútske besetters en harren ideology. Fansels moast har krityk hoeden brocht wurde, mar binnen dy beheining hat hja der foar stien. Har wyklikse kommentaarkes ûnder it rubryks kopke ‘Jo en ik’ wienen net foar twadderlei útlis fetber. Hja wist der ek gauris in nijsgjirrige persoanlike foarm foar te finen, dy't tsjûge fan har sjoernalistyk talint. Wol spitich dat hja har op dat mêd nei de befrijing net fierder ûntjûn hat.

Sljucht en Rjucht, ein 1941 lykas de measte oare Fryske periodiken op lêst fan de besetter ferbean, is nei de oarloch net weromkomd mar opgien yn it nije Frysk en Frij. Frou Rienks hat noch wol efkes diel útmakke fan de redaksje fan it wol wer opstiene moanneblêd It Heitelân, mar dêr hat hja mar in byrol yn spile. Hawar, yn har lang libben (1902-1998) hat hja lykas bekend nea stilsitten as it gie om it útdragen en ferdigenjen fan har idealen yn wurd en died.

In sprekkend foarbyld fan in eigen ynfalshoeke yn har krityske kommentaren biedt ús it stikje yn ‘Jo en ik’ fan 29 juny 1940. Lykas har grutte kollega Hindrik Algra yn dy snuorje yn syn Friesch Dagblad mei fjoer pleite foar in nije printinge fan It Jubeljier, de orangistyske roman fan Simke Kloosterman, sa wist frou Rienks út in oar boek fan deselde skriuwster, De Hoara's fan Hastings, in foarbyld te heljen fan ien dy't, troch in oermachtige fijân knoeid en fernedere, lykwols stânfêst de ‘geunsten’ wegeret dy't syn eardere nytger him oanbiedt. Frou Rienks doelt yn har tapassing fansels op de posysje fan in troch Dútslân besette Nederlân:

Beseffe wy wol, hoefolle karakter in lytsen hawwe moat om de salve net oan te nimmen dy't in grutten op syn smertlapen strike wol, nei't hy him tramtearre hat?

Yn oktober fan datselde earste besettingsjier komt de fijân ek fanwegen mei de Winterhulp

Durkje Rienks-Wallinga nei de oarloch (foto argyf FLMD/Bas den Oudsten)

[p. 110]

Nederland. Alhiel neffens it twingend mal fan de Winterhilfe sil hjir no fan boppen ôf oplein wurde hoe't de Nederlanners harren plicht tsjinoer har minder bedielde neisten nei te kommen hawwe. Lês hoe fyntsjes de rubrykskriuwster yn har ‘Jo en ik’ fan 30 novimber 1940 dêr tsjin opkomt:

Yn Dútsklân hawwe se al gâns ûnderfining mei de ‘Winterhilfe’. It soe lyts wêze dêr net fan leare te wollen, mar it moat ek doel ha. Sa't in Dútske frou breidet handiget ús froulju b.g. net. Op ús eigen wize lykwols hawwe wy like fluch in priem út en it resultaat is itselde. Wat in gebroddel, argewaasje en tiidferlies soe it jaan, as wy no stafen-af Dútsk breidzjen leare moasten. As wy dêrom it ien of oar op ús eigen fertroude wize opknappe kinne, is der gjin reden om net yn deselde wei fuort te farren. Ik leau, dat dêr wol wat mear om tocht wurde kinne mei.

Lju mei niget oan de eartiids ‘foute’ kant fan it Fryske literêre libben kin ik frou Rienks har kommentaar op bygelyks de útrikking fan de Harmen Sytstra-priis oan Reinder Brolsma en wat dêrmei mank wie fan herten oanrikkemandearje. Oer de taspraken by dy plechtichheid is hja min te sprekken: Wêrom moast it Fryslân fan fóar 1940 sa leechlein wurde? Hja moat har pleatsferfangend skamme hawwe, meitsje ik op út har ‘Jo en ik’ fan 18 novimber 1941:

My tinkt, op dizze dei, dy't dochs in feestdei hjitte te wezen, waard tefolle it near op Fryslân lein, sa fan prof. Kapteyn, as fan de hear Kiestra, benammen yn dy syn artikel yn it Brolsmanûmer [...] Is soks earber, jin heal út te klaaien dêr't frjemd by sit?

Ien dy't ynearsten mei swiete praatsje sit folk foar it nazisme besocht te winnen wie de troch Hitler hjir oanstelde Reichskommissar Seyss-Inquart. Noch mar amper oan de macht hâlde er in blomrike rede û.o. oer ‘lokkige memmen fan grutte húshâldingen’, om dêroan de winsk te ferbinen dat ek foar de Nederlânske fammensbern sa'n lok ienris weilein wêze soe. De grize moat frou Rienks oer de grouwe gien wêze, sa feegde hja deryn yn ‘Jo en ik’ fan 8 juny 1941:

De winsk hâldt noch al wat yn foar dizze tiden, al binne ús famkes fuort net sa fier. As der wat fan op 'e hispel komme sil, sil it lûd fan de frou as mem opklinke moatte. Oars soe it ek nochris sa beteare kinne, dat hja it lok allinne yn 'e gruttens fan 'e húshâlding fine en har beleaven net ôffreegje moat ta hokker doel dat skielk brûkt wurde sil.

By wize fan útsetter in fûl protest tsjin de rassewaan fan de nazi's. Frou Rienks lies earne yn in reportaazje oer ‘Praach by jûntiid’ dizze mislike karakteristyk fan ‘de Slaven’: ‘de kleau dy't der bestiet tusken Noarderlingen en Slaven hat de kastlein likegoed besef fan as wy. En hy hâldt en draacht him dêrneffens, net as kastlein, mar as tsjinstbere’....

Mei ynhâlden irony mar ûnferbidlik jout hja op 22 febrewaris 1941 de nazi-reporter syn fet:

Dêr wurdt men as Noarderling dochs effen oars fan, fan dy kleau. Sa op 't stuoltsje set te wurden komt jin alle dagen net oer. Wat kin in pod^*) him al opblieze! Jan Hus, wie dat ek net in Tsjech? Ut klearebare slaafskens is dy fêst yn 1415 de marteldea stoarn. Comenius, de ferneamde grûnlizzer fan de moderne opfiedkunde, is grif ek om syn ûnderdienigens yn 1620 út it lân weiband, om Masaryk mar net te neamen. Tolstoi, Dostojevsky, Toergenjef, Russen, mar yn grutter ferbân ek Slaven. Hawar, de ferslachjouwer hat mûlk, doe't hy oan it skriuwen ta wie, wat dwyl yn 'e holle west, dat komt mear minsken oer yn dizze gryptiid.

In mennich kanttekeningen ta beslút:

^o	Gjalt Zondergeld hie gelyk, doe't er yn syn dissertaasje De Friese Beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen (1978)

*) Ik hoopje nochris út te finen wa't dy ‘pod’ wie.

[p. 111]

	fêststelde, frou Rienks hat yn Sljucht en Rjucht ‘op niet mis te verstane wijze tegen de bezetters en hun vrienden stelling genomen’.
^o	Soe it de gemeente Ljouwert net te priizgjen stean as hja dizze markante ja unike frou earje soe mei in strjitnamme yn de haadstêd?
^o	Der wurdt wolris wat lakerich dien as ‘it huodsje fan frou Rienks’ te praat komt. Us past tinkt my mar ien ding: pet ôf!
^o	Hoe't op syn wize de klassikus dr Willem Kok (1903-1969) as ‘Koarstekoekebakker’ yn it KFS-wykblêd De Stim fan Fryslân de besetters destiids wist te stikeljen soe ek noch wolris opikkere wurde meie.