Trotwaer. Jaargang 32

[p. 83]

Hoe't de dea it libben wekker ropt
Gerbrich van der Meer

Tr. Riemersma, Nei de klap. ku, Boalsert 1999. 235 siden. f 35.

Trinus Riemersma hat wat mei klappen, sa liket it wol. As jo syn romans der ris op neislane, docht bliken dat ferskillende wurken fan him troch ien of oare katastrofe sa eindigje dat der neat oerbliuwt. Minskrotten-Rotminsken (1966) eindiget bijgelyks mei de ferwoasting fan Ljouwert, yn De skjintme vurt ferbwólgwódde (1981) rydt de haadpersoan him te pletter en yn De reade bwarre (1992) brekke de libbenen en de deaden oan 'e ein harren werklikheid ôf, sadat in nij geslacht wer mei in skjin laai begjinne kin.

Yn Nei de klap, syn foarlêste roman, is in klap net de ein mar de ynstek fan it wurk. De ferskroeiende waarmte dy't dêrbij frijkomt, soarget derfoar dat sawat alles en eltsenien ferbaarnd wurdt. Dochs binne der minsken dy't de ramp oerlibje. Foar har bliuwt neat oars oer as in swarte, keale wrâld, dêr't amper plak is foar libben.

De klap op himsels is yn dizze roman net sa wichtich. It giet folle mear om de ympekt dêrfan op it libben fan de oerlibjenden. Riemersma hat syn personaazjes yn dizze roman yn 'e meast ekstreme omstannichheden delset. Sa lit er sjen wat der mei in minske bart as al it bekende en fertroude him út de hannen slein is.

De skriuwer hat derfoar keazen de roman in pear jier nei de bewuste klap begjinne te litten. Op it stuit dat de fertelling begjint, hat it jonkje Auke, de haadpersoan yn it boek, him oansletten by in ploechje bern, dêr't Claus de lieder fan is. Wylst de lêzer it grutste part fan de roman Auke en de bern folget yn harren oerlibbingstocht, wurdt er yn flashbacks gewaar wat der foar, tidens en de earste jierren nei de klap mei Auke bard is.

It ferhaal komt der gronologysk op del dat de Drachtster Auke de klap ûndergiet as er seis jier is. As troch in wûnder oerlibje hy en syn suske de hjitte. Der binne lykwols mear oerlibjenden yn Drachten en sa bart it dat de twa bern op in stuit opfandele wurde. De sa ûntstiene groep beslút meielkoar nei it suden ta te lûken yn 'e hope in plak te finen dêr't de klap net sa hurd oankommen is. De Drachtster ploech is noch mar krekt op 'en paad as Auke syn suske ferstjert. Auke wol lykwols gjin ôfskied fan har nimme:

Ik woe by myn suske bliuwe, mar dat koe net, sei de frou, dan soe ik ek deagean. Se hat my optild en in heel ein sjoud. Ik sêch oer har skouder nei dat lytse protsje yn 'e berm, oant ik it net mear beêgje koe. De frou hat my sjoud, salang oant myn gûlen bekommen wie. Doe hat se my wer del set en se hat my by de hân nommen. (s. 227)

Underweis slute hieltyd mear minsken út oare plakken en streken har by de groep oan. Der falle letter lykwols ek minsken ôf om't se it net mear bolwurkje kinne of der foar kieze in oare wei te gean. De man mei it grize burd bekroadet him om Auke en oare bern en besiket harren sa folle mooglik te learen. Hja hawwe ommers de takomst. As de man stjert en der mear rûzje as ienriedigens yn 'e ploech is, ferlit Auke har mei twa freonen. Yn de jierren dy't folgje komt Auke by ferskillende minsken telâne. Sa bedarret er by in groep Dútske kristenen dy't mei alle macht besykje in libbensweardige

[p. 84]

mienskip op te setten. Troch ûnienichheid en machtsstriid brekt it harren lykwols by de hannen ôf. Twa kear wurdt er finzen nommen en tramtearre. De iene kear troch twa manlju, dy't him brûke as lûkhynder en de oare kear troch soldaten. Yn it soldatekamp wurdt er systematysk misbrûkt troch in soldaat, dy't er úteinlik sels deadet. Better hat er it by Jean en Lotsy. Yn it winterskoft dat er by harren is makket er lykwols mei dat Jean ferstjert en Lotsy in dea bern kriget.

Op it stuit dat de roman begjint, sit Auke by it groepke bern ûnder lieding fan Claus. Claus is de âldste fan it spul en besiket mei alle macht de baas te bliuwen. Mei hurde hân hearsket er oer de ploech en spilet er groepsgenoaten, dy't er der fan fertinkt dat hja him fan 'e ‘troan’ stjitte wolle, tsjin elkoar út. It wurdt ek dúdlik dat Claus de iene hiel wat leaver lije mei as de oare. Jonges en famkes dy't neat yn te bringen hawwe, binne foar him in bongel oan de poat. Hoewol't Auke der rasjoneel wol ynkomme kin dat Claus dy hurde line folget om de kâns ta oerlibjen grutter te meitsjen, ûntfermet er him dochs oer de famkes Martha, Lize en Jeanine.

Jierrenlang besykje se op hieltyd oare plakken meielkoar te oerlibjen, mar op in dei wurdt de groep útmoarde troch ûnbekenden. Auke en Jeanine - it famke dat Auke op in stuit foar dea fûn hat en meinommen hat nei de groep ta - ûntkomme om't hja tafallich twa dagen dêrfoar de ploech ferlitten hawwe. Dat kaam trochdat de bern it by elkoar fandele iten net mear mei Jeanine diele woene.

Auke en Jeanine bedarje by twa froulju, Ryk en Rak, dy't libje neffens it ‘leve de lol/lul’-prinsipe. As Jeanine dêr úteinlik stjert beslút Auke werom te gean nei it plak dêr't er weikomt. Dêr wol er him oan 'e ivichheid oerjaan.

It ferhaal wurdt beskreaun út it perspektyf fan Auke wei. Dy docht dat tige krekt, mar sûnder emoasjes. Sa as in kamera alles ûnmeilydsum registrearret, sa fertelt Auke oer wat er meimakke hat. It docht my tinken oan it monotoane ferslach fan immen dy't te folle meimakke hat en allinnich mar fan op in ôfstân oer syn ellinde prate kin. In goed foarbyld fan dat distansjearre emoasjeleaze fertellen is syn wize fan praten oer de befalling fan Lotsy:

Doe begûn se te stinnen en te krimmenearjen. Der kaam bloed út har prûm wei, ik tocht dat se dea gean soe. Mar doe kaam dêr in kop út en Lotsy raasde en dêr kaam it beolichje ek. Ik moast it beetpakke mei in doek en derút lûke. Ik fûn it fiis, mar ik die wat se sei. It bern siet fêst oan in slang. Se stiek de hannen út en ik joech har it bern oer. Ik socht in lape en fage de hannen ôf. Doe gûlde Lotsy lûd en sei dat it bern dea wie. Ik seach der nei. It bern beweegde net, it lei sleau op har liif. Doe kaam der noch folle mear bloed. Ik wist net wat ik dwaan moast. Lotsy sei neat, se lei stil mei de hannen om it deade bern hinne. Ik ha frege oft se wat iten of drinken ha woe, mar se joech gjin antwurd. Se sykhelle heel swak. Ik bin op 't lêst mar lizzen gien te sliepen. De oare moarns wie Lotsy ek dea. (s. 143)

Ut de lêste siden fan de roman meitsje ik op dat it kâlde registrearjende fertellen fan Auke syn boaiem fynt yn de dea fan syn suske. Weromtinkend seit er dêroer:

Neityd haw ik noait wer gûld. Ik haw ek noait wer fertriet field. Alles wat ik hie oan gefoelens haw ik doe opmakke en neityd wie myn holle leech. Sûnt haw ik oars net dien as rinne, ite en sliepe, en al mar sykje om in plak dêr't ik my deljaan koe.
Fan wat dêrnei bard is, haw ik lang net alles ûntholden. It is my foarbygien. Ik bin it foarbygien. Sûnt de dea fan myn suske wie neat mear fan belang. (s. 227/228)

It falt my op dat Auke himsels yn dy passaazje

[p. 85]

oars typearret as dat er yn de roman op my as lêzer oerkomt. Auke sjocht himsels as in emoasjeleas wêzen en wol my witte litte dat er alles omtrint meganysk ûndergiet. As wy lykwols sjogge nei syn omgong mei de famkes Martha, Lize en Jeanine, wurdt it dúdlik dat syn hannelingspatroan dêr net mei oerien komt.

Yn de groep fan Claus, dêr't alles draait om it oerlibjen is gjin plak foar swakkere ‘eleminten’. Op it stuit dat dy swakkere ‘eleminten’ lykwols lytse famkes binne, komt Claus Auke op it sear. It is Auke dy't him binnen de groep fan Claus bekroadet om lytse Martha, kreupele Lize en Jeanine ‘mei it domme snútsje’ (s. 232). As de groep - op Lize nei - skoften letter beslút om Jeanine gjin iten mear te jaan - it is dochs allinnich mar in opfretter -, kiest Auke foar Jeanine en ferlit er de ploech.

Ut it ferhaal wurdt dúdlik dat Auke as in grutte soarchsume broer noed stiet foar de trije famkes. En dat wylst er yn syn fertellen oer har gjin of amper emoasjes trochskimerje lit. Sûnder dat er it trochhat sprekt er sa twa ferskillende talen: dy fan foar de klap en dy fan dêrnei. Riemersma lit yn syn haadpersoan hiel moai sjen hoe't jo josels foar de gek hâlde kinne. Wylst Auke tinkt nei de dea fan syn suster gjin gefoelens mear te hawwen, meitsje de famkes yn werklikheid wol emoasjes yn him los. It liket derop dat er ûnbewust yn de trije famkes in stik fan syn ferline en fan syn identiteit werom fynt.

Troch de klap is Auke net allinnich syn famylje mar ek himsels kwytrekke. Riemersma ûnderstreket it ferlies fan syn identiteit byldzjend troch de feroaring fan Auke syn namme. As Mark, in jonge mei wa't Auke nei de klap in skoft oplûkt, him Ake begjint te neamen, fynt er dat wol prima. Ommers, ‘Auke, dat wie it jonkje út Drachten, en dat is der al lang net mear’ (s. 6). Op dy wize hâldt de ik-persoan feilich distânsje fan himsels. Auke is de jonge fan foar de klap, dy't him burgen wist by heit en mem en syn jongere suske. Ake is Auke fan nei de klap, dy't út it berneparadys soald is en no allinnich oerlibje moat. Auke of Ake, dat is in wrâld fan ferskil.

De nammeferoaring stiet symboalysk model foar syn hiele konstitúsje; it ferlies (of miskien better: de feroaring) fan syn identiteit. En ek al docht de ik-persoan sa syn bêst om de identiteitsferoaring yn syn ferhaal ta utering komme te litten, hy oertsjûget my as lêzer net. Syn hannelingspatroan komt ommers net oerien mei wat er seit. Auke brekt yn Ake troch yn syn soarchsumens foar Martha, Lize en Jeanine.

As Jeanine ferstjert, is it Auke oer. Hy hat der gjin nocht mear oan. Jierrenlang hat er syn bêst dien om te oerlibjen en yn earste ynstânsje hat er dêr ek alles by ynset: gjin emoasjes ta litte, net foarút en efterút sjen, mar libje by it no. It slagget him lykwols net mear: ‘Foar mysels woe ik libje en oerlibje. Mar dat is feroare, ik haw gjin aardichheid mear oan myn eigen bestean, it seit my neat mear.’ (s. 214)

No't er net ien mear hat, dêr't er noch foar libje wol, wol er noch mar ien ding: nei hûs ta. En yn dy weromreis nei syn woartels, mei gjin oare takomst as de dea, jout Auke himsels wer de romte om werom te sjen en nei te tinken. Op dat stuit komt er om sa te sizzen wer ta libben.

Riemersma boartet yn de omkear op skrinende wize mei de begripen libben en dea: Auke hat himsels acht jier lang fysyk yn libben hâlden, geastlik wie er lykwols sa goed as dea. Mei syn kar om út it libben te stappen, komt er geastlik wer ta libben.

Yn dizze makabere roman konfrontearret Riemersma de lêzer mei de wêzenlike fraach wat no eins in libbensweardich libben is. Yn de ynderlike ûntjouwing fan Auke jout er ek al in

[p. 86]

soarte fan andert. Auke ûntdekt dat er him net thús fiele kin yn in libben sûnder takomst en ferline, dat draait om iten, rinnen en sliepen, in libben ek dêr't de macht fan de sterkste yn jildt en dêr't jo altyd yn op jo ki-vive wêze moatte. It beslút om werom te gean nei it plak dêr't er him noflik fielde, jout him rêst en in ‘nuvere fleorigens’ (s. 224).

Underweis nei hûs betinkt Auke dat er woe dat er syn famylje nochris sjen koe. Neffens de Dútske kristenen wie it libben mei de dea net dien. Yn harren leauwen soe de minske nei syn dea wer libben wurde en yn 'e himel komme. Yn dat gefal soe Auke syn âlden en suske nei de dea ek wer tsjinkomme kinne. Hoewol't syn langst nei syn famylje grut is, bringt dat idee him fan syn stik en konfrontearret it him mei de sin fan syn jierrenlang oerlibjen. It twingt him te kiezen tusken twa kweaden:

As de himel it doel wie, hie 'k better daliks deagean kinnen. Wêrom moast ik dit dan allegearre utstean? Ha ik om 'e nocht gûld om myn suske? Siet sy op dat stuit al by ús heit en mem yn 'e himel moai yn 'e waarmte mei iten en drinken wylst ik mar omtoarke? Dan soe alles in grap west ha.
Ik hoopje dat der gjin himel is en dat ik ús heit en mem en myn suske net werom sjuch. Dan hat myn libben doel hân en dan haw ik myn triennen net fergriemd. (s. 233)

Mei dy hiel ûntroerende en tagelyk benearjende passaazje, dêr't Auke syn ambivalinte hâlding dúdlik yn ta utering komt, rekket Riemersma in eksistinsjeel dilemma dat fan alle tiden is. It tekstdiel foarmet foar my as lêzer it hichtepunt fan de roman en set it hiele ferhaal yn in breder perspektyf.

Nei safolle jierren fan skriuwerskip bliuwt it by Riemersma noch altyd spannend wat foar roman er no wer út syn hoed toveret. Syn nocht oan hoallefoaljen mei foarm en ynhâld smyt alle kearen wer in hiel oare roman op. Nei de klap karakterisearret him yn it earste plak troch in net alledeisk ûnderwerp: wat bart der mei in minske as it libjen ta oerlibjen wurdt? Twads kipet de wize fan fertellen derút: in ikfiguer as haadpersoan dy't it grutste part fan de roman in distansjearre emoasjeleaze ferteltrant oanhâldt. Om't Riemersma as dekor foar syn ferhaal ek noch in deade en deadske wrâld brûkt, makket er it himsels, mar ek de lêzer, net maklik. De nocht om de roman út te lêzen wurdt der net grutter op as jo yn it kylwetter fan de personaazjes jier nei jier ‘oerlibje’ moatte sûnder útsjoch op bettere tiden. Auke sil my wol meifiele kinne, yndachtich wat er seit op side 175: ‘Foar de klap wie it wichtich om de dagen te witten. [...] Mar neitiid rigen de dagen har sûnder ûnderskied oaninoar. Ite en sliepe en oppasse foar gefaar.’

As jo it ferhaal lykwols yn de kontekst fan de ynderlike ûntjouwing fan Auke sette, komt it yn in oar ljocht te stean en set it jo oan ta neitinken oer jo werklikheid.

It is in fertsjinste fan Riemersma dat er it eksperimint oandoard hat in roman te skriuwen oer minsken, dy't losslein fan harren kontekst, libje moatte yn in hurde, wrede, kâlde wrâld, dêr't eins gjin ûntwikkeling yn mooglik is. Dat dy wrâld kâld en deadsk is, wurdt my as lêzer net allinnich dúdlik troch de repetearjende motiven fan iten sykjen, op jins iepenst wêze en oerlibjen, mar ek troch de bewust keazen monotoane skriuwstyl. It bliuwt lykwols de fraach oft dy op himsels hiele moaie fynsten de lêsberens fan de roman gjin ûnderstek dogge. Want ek al is dy foarm yn syn kontekst tige goed te ferdigenjen, hy stiet it animearre trochlêzen fan de ynhâld te faak yn it paad.