Trotwaer. Jaargang 32

[p. 52]

Oer de dichter Douwe Tamminga
Lolle Nauta

Yndividu en folk

Yn de literatuer oer Tamminga wurdt gauris in ûnderskie makke tusken de mear yndividualistyske fersen èn gedichten as de balladen dy't ornearre binne foar in breed publyk. Fedde Schurer bygelyks skriuwt dat Tamminga ‘net inkeld in yndividueel belibbe gedicht as Sitadel skriuwe kin, mar ek de skepper waerd fan de bêste Fryske balladen’. Wadman leit it aksint krekt oarsom. Foar him is Tamminga op it foarste plak de dichter fan It griene jier en de Nije gedichten. Fan de balladen seit er dat hja driuwe ‘op een technisch raffinement dat allesbehalve van hun innerlijke noodzaak overtuigt’.

As ik my net fersin hat de dichter sels syn mear yndividuele en sis mar Frysk-sosjale kant meastentiids net as in tsjinstelling belibbe. Foar beide soarten fersen makket er gebrûk fan de folkstaal. Yn beide gefallen wurdt dy folkstaal, sa't arbeiders, boeren, fiskers en ûnderwizers dy sprekke, optild ta it nivo fan de literatuer.

Dêr komt by, dat Tamminga sels fakentiden úthâlden hat, dat er gjin dichter wêze wol foar in elite allinne. Ek om dy reden sil de tsjinstelling tusken yndividu en mienskip, dy't Schurer en Wadman beide meitsje, him net tige oansprekke.

Sjong yn my òp, folk, det út ierde en slyk
ûntspringe mei it liet det út 'e slinken
fen dyn bistean steil oanbigjint to klinken,
libben as wetter, batsend jin dyn dyk.

Meitsje my tsjinstber, folk, om dyn útgongen
to sizzen yn it liet det altyd sprekt
fen dyn rispings en sinneûndergongen;
ek as koartamich ienris dit liet brekt,
den wit ik fan dyn skûne my in skeaf,
sjong yn my òp, folk, hwent ik haw dy leaf.

Dochs leit hjir fansels wol in probleem. As de dichter mei help fan eleminten út de folkstaal in literêre taal konstruearret - en sa't eltsenien wit, is dat ien fan de grutte fertsjinsten fan de dichter Tamminga - wurdt de bân mei it folk tagelyk ek... ferbrutsen. Foar de skientme dy't no ûntstiet, wurdt de priis betelle fan in sekere distânsje. Wurdt it folk hjir emansipearre of emansipearret hjir de dichter him mei in berop op it sabeare folk? Sels in dichter as Tamminga, dy't him net weromlûke wol yn de ferneamde ivoaren toer en dat ‘as minske’, sis mar as taalman en Fryske beweger, ek nea dien hat, draacht mei elts fers dat er skriuwt - en yn elts gefal mei de mear yndividuele - by oan syn ôfsûndering. De beswarrende toan fan in fers as ‘Folk’ feroaret dêr neat oan. Is it tafallich dat it net opnommen waard yn de bondel Stapstiennen, de seleksje dy't Tamminga yn 1979 makke út syn wurk? Kin it wêze, dat de dichter dit njonkelytsen sels ek ûntdutsen hat? Fersin ik my as ik sis dat yn retroperspektyf ‘it folk’ yn Tamminga's wurk mear in literêre kategory liket as in sosjale realiteit, in entiteit dy't de dichter holpen hat om syn wurk te legitimearen, in nuttige fiksje efterôf?

De lyrikus en de ferteller

Der is in oare, mei de foarige gearhingjende, tsjinstelling dy't yn 'e literatuer oer Tamminga hieltyd wer opdûkt en dat is dy tusken de lyrikus en de ferteller. De dichter fan It griene jier, Nije gedichten bygelyks en In Memoriam net te

[p. 53]

ferjitten èn de auteur fan de Balladen en oar mear ferheljend poëtysk wurk.

Dy tsjinstelling wol ik relativearje. Ek as lyrysk dichter bliuwt Tamminga de ferteller, dy't er yn murch en bonken is. Nim it lyryske In Memoriam. Foar in grut part binne dat fersen dy't fertelle oer lytse foarfallen út de tiid dat de heit en mem noch in soan hiene.

Fiel ik syn fuotstap nêst my yn 'e rein?
hoe heucht it my: bisiden manljustappen
dat earste dribbeljen en 't aloan snappen
oer grien en geld as er my brócht in ein;
‘Jan seit, in plysje dat is in agent’;
‘it iis hâldt al in bytsje by de brêge’;
soms spile er mei myn gongelstôk de sêge
fan Willem Tell of fan Old Shatterhand;

Mei't er fertelt oer syn soan behellet de dichter de lêzer yn it fertriet oer it ferlies.

Ik wol hjirmei net sizze dat Tamminga mear in epysk dichter wêze soe as in lyrikus. Syn lyrysk wurk is unyk yn de Fryske literatuer fan dizze ieu. Ik wol der allinne op wize, hoe wichtich it fertellende elemint ek yn de pur sang lyryk is. Dit docht ek bliken út it sterk fisuele fan guon lyryske fersen dy't somtiden skilderijkes binne. Sels yn in o sa lyryske syklus as It griene jier is dat werom to finen. Dit leafdesliet fertelt wat in frou trochmakket fan de leafdesmoeting ôf oan oant de berte fan in bern. De lyryk fan de leafde ûntjout him yn fjouwer stadia dy't op inoar folgje as de haadstikken fan in ferhaal: ûntfinzenis, advint, berte en postludium.

Men soe hjir tsjin ynlizze kinne, ja, astû it wurd fertelle yn sa'n brede sin brûkst, dan is eltse dichter in ferteller. In lyrysk gedicht wol altyd wol meidieling dwaan oer eat dat bard is. Nei myn betinken is dat lykwols net it gefal.

Fergelykje Marsman en Nijhoff, beide dichters

Douwe Tamminga beharket Lolle Nauta, syn eardere buorjonge.
(foto Hoge Noorden/Jacob van Essen)

dy't Tamminga beynfloede ha. Nijhoff is in fertellende dichter, lykas Tamminga, mar de ekspressionistyske Marsman is dat folle minder. Binne Lucebert en Hessel Miedema fertellende dichters? My tinkt fan net.

It ûnderskied tusken de ballade-dichter en de lyrikus is dus relatyf, want ek yn de lyryk wurdt ferteld. Dat bringt my ta de fraach, wêroer dan? Wat binne de sintrale tema's yn de ly-

[p. 54]

ryske poëzij dy't Tamminga ferneamd makke hat?

Twa sintrale tema's

It binne der twa: leafde en fergonklikheid. Men kin Tamminga wat dat oanbelanget in klassike dichter neame, in dichter sa't dichtersfolk suver altyd west hat. Altyd wer binne dit de dingen, dêr't dichters fan sjonge, mei wrakselje, om it wat patetysk te sizzen. Betink mar ris in tredde tema dat yn de poëzij yn it algemien like belangryk is as dizze twa.

By Tamminga is it binammen it nimmenslân tusken leafde en fergonklikheit, dêr't er as dichter syn wei yn besiket te finen. Fergonklikheid dy't tematysk wurdt, as ferlern wurdt wat jin leaf is. Leafde dy't in hoart beskermet tsjin fergonklikheid. Beide tema's roppe inoar hieltyd wer op. Yn it leafdesliet ‘It griene jier’ is ek it tema fergonklikheid werom te finen. Yn ferneamde gedichten oer de fergonklikheid as ‘De sitadel’ en ‘Amor Fati’ is ek de leafde in sintraal tema. En leafde by Tamminga is nea sentiminteel of geastlik. It is de hertstochtlike, ierdske leafde tusken man en frou. Ek de briljante oersetting fan ‘The Raven’ fan Poe hat as eftergrûn it riedsel fan in ferlerne leafde.

Op in hjerstnacht doe't it rûze, wylst ik wurch en heal yn dûze
by myn boeken mymre en sûze oer in lear dy't gyng te loar,
wylst myn kriich aloan fersloppe en ik mei de sliep omtoppe,
hommels wie 't as waard der kloppe, súntsjes kloppe op myn doar.
‘Grif in lette gast’, bepreuvle ik, ‘klopjend op myn keamersdoar, inkeld sa'n ien en gjin oar.’

Nea sil my dy nacht ferjitte, bûtendoarren kjeld en wiette,
en by 't hurdstee spoeke jitte sintelgleonte yn't konfoar.
Moedsum hie ik teld de stûnen, want gjin boek wêryn ik fûn in
sêfte balsem foar myn wûnen, wûnen slein my om Lénoar,
om infaam nea keiner skepen, fan de ingelen neamd Lénoar: lûd dat hjir foar jimmer stoar.

Wat de dichter oer dat faaie ferbûn fan de tiid en de leafde te sizzen hat, kin men nei myn betinken net gearfetsje of werjaan, ek al wurdt dat troch poëzij-besprekkers fakentiden wol besocht. As dat mooglik wie, wiene de fersen yn kwestje sels ommers oerstallich. Ek by in fertellende lyrikus kin men foarm en ynhâld net faninoar los meitsje en sizze: sjoch, dit is wat hjir sein wurdt. In slagge gedicht hat gjin boadskip. As 't goed is, seit it neat dat der al net stiet. Krekt by it type dichter dat Tamminga is - ik doel fansels op de taalbouwer, sa't er altyd wer neamd wurdt - is dat evidint. Syn grutte fersen binne brokken taal. Erts-eftige stikken kommunikaasje, dy't har geheim allinne priis jouwe oan dyjingen dy't se lêze en wer lêze. ‘Der wahre Künstler’, seit Nietzsche, ‘ist derjenige der die Form seines Werkes als dessen Inhalt empfindet.’

It libben, Ijea, waerd fen de dea bisocht.
Kom, wiuw farwol. Ut hwet de Nornen twine
Kin dû noch ik gjin kleare kleaune wine.
It libben, Ijea, wirdt mei de dea bikocht.

Ik wit, det bline krêften dy't de steaf
Dêrstû op linest' brieken en tomôgen
Dy as in lest lizze op 'e wynbraubôgen,
Mar haw oer in lyts grêf it libben Ijeaf.

Hjerstreagen waeije op in ûnwennich hôf,
Dêr't wy fordoarmen yn deselde fragen.

[p. 55]

 

Bipaedzje wer de tún fen earder dagen

 

En haw it libben ljeaf; kom, fûstkje ôf.

 

 

 

Ik liz myn palmen om dyn triljend wang.

 

Tohaevne is de dream dy't wy biwennnen.

 

Mar ljeafde bliuwt en mei dyn waerme triennen

 

Forfarkestû myn krêft in libben lang.

De fersen dy't Tamminga meinommen hat út it nimmenslân tusken leafde en fergonklikheid en dy't har oarsprong fine yn krisis-sitewaasjes, moatte fansels net ta dy nuodlike jierren redusearre wurde. Yn ús t.v.-tiidrek, dêr't emoasjes fakentiden populêrder binne as arguminten, leit soks foar de hân. Hoe persoanliker, hoe moaier. In dichter lykwols is immen dy't by steat is persoanlike krisis-sitewaasjes te generalisearjen, der in mear as partikuliere betsjutting oan te jaan, kommunikaasje ta stân te bringen mei de lêzer en har of him eat ûnderfine te litten dat nij is. In fers skriuwe is de eigen ûnderfiningen hifkje en mei it ynstrumint fan de taal, as in wittenskipper yn it laboratoarium, ûndersykje wat dêrfan besjen lije kin en wat net. Der ha wolris kritisy west dy't har by Tamminga syn wurk ôffrege ha: wêr is de man sels? Ferskûlet hy him net tefolle efter syn magistrale metafoaren? Ik bin it mei de ymplisite krityk efter dy fraach net iens. Op de hichtepunten fan it oeuvre fan Douwe Tamminga binne foarm en feint ien.

Bêste Douwe,

âlder wurde, ynhelle wurde troch de fergonklikheid, it betsjut ek dat it stiller wurdt. Hieltyd mear leeftydsgenoaten ûntfalle jin. Dyn fersen presteare it lykwols, om tsjin dat fatum yn te gean. Har kwaliteit is sadanich, dat der hieltyd wer nije lêzers súntsjes klopje sille op dyn doar.

(Taspraak holden op 21 novimber 1999 op de feestlike byienkomst yn de Ljouwerter Harmonie ta gelegenheid fan Douwe Tamminga syn njoggentichste jierdei.)