Trotwaer. Jaargang 32

[p. 42]

Biten en brokken
Jan Pieter Janzen

Kultuer winner yn Fryske Steaten

Het blijft worstelen met het Fries. Opgejut door een kleine voorhoede voelen veel partijen zich gedwongen tot het afdwingen van meer friestalige uitingen. In iepenhertige deputearre Siem Jansen yn syn kollum yn it Frysk Deiblêd (10/11/99). De teneur wie dúdlik: om him kin it wol wat mear tuike oan mei de taalpolityk en al dat jild foar it Frysk.

It moat de provinsjale ponghâlder dan ek sear dien ha dat de Steaten yn har desimbergearkomste frijwol ienriedich nochal wat ekstra jild taparte ha oan Frysk-kulturele saken. Tanksij û.o. de tafallende Nuon-dividinden en de hegere opbringsten út de motorrydtugebelesting koenen de Steateleden fiif miljoen gûne ekstra ferpartsje. Noch helendal yn sinteklazestimming makken se der mei it oannimmen fan 35 moasjes úteinlik 6,7 miljoen fan. De kultuer wie dêrbij de winner.

It koe net op: Omrop Fryslân krige ien miljoen ekstra en ek noch jild foar it ûndertiteljen fan it wyksoersjoch, der mei in heal miljoen bestege wurde oan it tarieden fan in twatalige ensyklopedy, de literêre prizen wurde ferhege, der komt mear jild foar Fryske popmuzyk en in priis foar sjongers fan it Fryske liet, it Frysk yn it ûnderwiis en de Frysktalige pjutte-opfang krije in ekstra stimulâns.

Entûsjast mar prudent

Al moast it yn sân hasten, de politisy kamen mei moaie plannen om it ekstra jild te ferdielen. Nim no de breed stipe moasje oer de needsaak fan in nije ensyklopedy:

Provinsjale Steaten fan Fryslân, yn de gearkomste fan 15 desimber 1999 byien,

Oerweagjende,

•	dat de earste en oant no ta lêste printinge fan de ‘Encyclopedie van het hedendaagse Friesland’ fan 1975, tige datearre is en einlings oan infolsleinfernijde, yndied eigentydske werûtjefte ta is;
•	dat sa'n werûtjefte hjoeddedei in ynteraktive, multimediale en multidissiplinêre oanpak freget;
•	dit fansels in twatalige en yn Jeropeesk ferbân mooglik meartalige (Ingelsk en/of Dútsk) opset wurde kin;
•	dat mei it each op it kosteplaatsje in publyk-private gearwurkingskonstruksje in reële opsje is;
•	dat sa'n ynteraktyf kennisprojekt it bêste ûnder superfyzje fan de Fryske Akademy/gco yn 'e mande mei oare kennis- en kultuerynstituten yn en bûten Fryslân tastân komme kin; Konstatearjend,
•	dat de Provinsjale Oerheid by útstek de ynstânsje is om as oanjager fan sa'n Frysk kennisprojekt te tsjinjen;
•	dat dêrom in boppe partijbelang útgeande stipe nedich is;
•	dat ek defnp neffens har skôgings in opset taret hat oangeande it tagonklik meitsjen fan de Fryske skiednis op cd-rom, ynternet en video;
•	dat der winliken ek noch in keppeling lein wurde kin mei oare Fryske multimediale útjeften en projekten; Beslute:
•	in provinsjale publyk-private wurkgroep yn

[p. 43]

	te stellen ûnder lieding fan de Fryske Akademy;
•	fersykje de wurkgroep om in wurkplan foar dit projekt op priemmen te setten;
•	en stelle dêrfoar by goedkarren troch PS in oanjaachfûns fan maksimaal f 500.000 beskikber. en geane oer ta de oarderfan de dei.

Hoe kaam Rein Ferwerda (rpf/sgp), earste ûndertekener fan de moasje, sa op dat idee?

‘Je binne altyd mei Fryslân dwaande en doe't der ekstra jild frijkaam kriich ik ynienen in ynjouwing: in nije ensyklopedy mar dan fansels yn in moderne foarm. De ideeën fan de fnp foar it brûken fan de nije media om de Fryske skiednis tagonkliker te meitsjen koenen dêr goed oan keppele wurde. It slagge samar om ek de stipe fan oare partijen te krijen. Nuvergenôch op de PvdA nei. Oft dy der wol foar wie? Dat wit ik net. It Kolleezje hat de moasje oernommen, dat der hoegde net mear oer stimd te wurden.’

Ferwerda hat yn 't foar kontakt hân mei de nije Akademy-foarsitter (en âld-deputearre) Kobus Walsma. ‘Dy wie posityf. En der binne ek al minsken dy't it wol útjaan wolle.’ In termyn hat er net daliks yn 'e holle, mar ‘it soe moai wêze at de plannen foar Simmer 2000 rûn binne’.

Dat seker, mar soe de Fryske Akademy sa fluch kinne? De histoarje fan sokke projekten as it Frysk Wurdboek en de Skiednis fan Fryslân makket jin net daliks optimistysk. Dat kealle allegear och sa swier; de boeken wienen fier oer tiid. Dêr komt noch bij dat it produsearjen fan in ensyklopedy hjoed de dei sa'n grut aventoer is dat gjin útjouwer it mear oandoart, alteast net yn papieren foarm.

Elsevier hat syn heil al bij Microsoft socht en foarich jier Winkler Prins-materiaal brûkt om op cd-rom in útwreide Nederlânske fersy fan Encarta op 'e merk te bringen (mei de mooglikheid om it lêste nijs fan ynternet te heljen). Ek de Encyclopaedia Brittanica sil net mear yn boekfoarm ferskine mar allinnich noch op skiif en op it net (www.brittanica. com). De reden: de cd-rom is folle goedkeaper (f 300) en rint gâns better as de rige fan 32 boekdielen (f 3000). In oar ferneamd Ingelsk ynstitút giet noch in stap fierder: de nije edysje fan de Oxford English Dictionary sil allinnich noch on line ferskine en is mei yngong fan maart (foar abonnees) op ynternet nei te slaan.

Spitich, want in neislachboek as basis bliuwt handiger as it sykjen op it wrâldwide web. In kombinaasje fan âlde en nije media soe it moaiste wêze. En dan fansels op net al te lange termyn.

Hat Akademy-direkteur Lammert Jansma syn gedachten dêr al oer gean litten?

‘Jaseker. De Akademy is yn it plan frij prominint oanwêzich, mar we moatte de saak earst wol heel goed trochprate. It bedrach dat frijmakke is, soe allinnich al opgean oan in koördinator, dy't wer tsientallen deskundigen oanstjoere moat. It is in heel kerwei. It begjint al mei it systematysk neisjen fan de eardere útjeften. De Encyclopedie van Friesland [út 1958] wie wol better as de Encyclopedie van het hedendaagse Friesland [1975], mar ek dêr steane nochal wat fouten yn.’

Jansma tinkt oan in ynteraktive foarm mei regelmjittige updates. Gjin boek dus? ‘It kin bêst wêze dat wy oer fiif jier beslute dat dat net mear wêze moat.’

De Steaten witte neffens Jansma net ‘wêr't se oan begjinne’: ‘Der sil in hiel rom budzjet komme moatte. Dat rint yn 'e miljoenen.’ Mar de Fryske Akademy doart it wol oan: ‘Wij binne entûsjast mar skeptysk. Nee, sa is it net: entûsjast mar foarsichtich, prudent.’

[p. 44]

Wurdboekwinsken

Ik wit trouwens noch wol in putsje foar de lju fan de Akademy: it updaten fan it Frysk Wurdboek. It earste diel dêrfan (Frysk-Nederlânsk) is gearstald yn 1977-1981 en ferskynde yn 1984, it twadde (Nederlânsk-Frysk) in jier letter. De meast resinte edysjes binne fan 1992 (resp. de sânde en de fjirde printinge). Dêryn binne ‘op grûn fan de op- en oanmerkingen, sûnt 1984 ynkommen, [...] in rige ferbetteringen fan de meast steurende (print)flaters oanbrocht’. De meast steurende flaters, dat is fansels wat al te sunich. (It eksimplaar fan dy Japanske professor dy't him mei it Frysk dwaande hâldt, ‘wie der read oer is, safolle flaters’, fertelde in meiwurkster fan de Afûkwinkel. En der binne wol mear fan sokke stamgasten dy't in annotearre en korrisjearre eksimplaar ha.)

Boppedat hat ek it Frysk him de lêste tweintich fierder ûntjûn. Al wie it mar troch it lienen fan wurden út oare talen. In part dêrfan is troch de Fryske Akademy sammele yn de Nije list fan frjemde wurden (1993), in ûnmisber boekje, dat spitigernôch al wer in jiermannich útferkocht is. Dan hat it Taalburo fan de Akademy noch soarge foar in Wurdlist foar it offisjele ferkear (1989) en in List fan iterijwurden (1994). En der is fansels noch it Klein Fries Woordenboek, dat troch de Afûk geregeld werprinte wurdt.

Alderaardichst allegear, mar wat wy foar it Frysk dus net ha is in aktueel hânwurdboek (ynklusyf regels foar de klamtoan en it ôfbrekken) èn in hânsume Wurdlist fan de Fryske taal (nei analogy fan ‘It griene boekje’ en de Spellingwijzer). Om noch mar te swijen fan in etymologysk wurdboek. - Dêrsûnder kinne wy eins net lang fierder dizze nije ieu yn.

En no't ik dochs oan 'e gong bin is der noch in hertewinsk dêr't útjouwers foar noadich binne: aardige, lytse boekjes oer de skiednis en de hjoeddeiske sitewaasje fan dizze provinsje, oantreklik foar toeristen, útfanhûzers yn Simmer 2000 en autochtoanen dy't wat mear witte wolle. Moaie foarbylden dêrfan binne te besetten yn East- en Noard-Fryslân. Sjoch bygelyks Nordfriesland van A bis Z. 100 Begriffe in Wort und Bild; Sturmflut; Kleines Buch van der ostfriesischen Wohnkultur; Inseln der Ruhe. Kirchen yn Ost-Friesland en Ostfriesische Insel- und Küstenlandschaft.

De prizen op 'e helling

Ta de kreative aksjes fan de desimber-Steaten hearden ek twa besluten om de kulturele prizen oan te passen.

‘Oerweagjende dat de lêste tiid de Frysktalige muzyk flink yn de lift sit en op deselde wize wurdearre wurde moat as de Frysktalige literatuer’, komt der op inisjatyf fan de fnp in trije-jierlikse Bernlefpriis fan f 5000. Dy sil de iene kear útrikt wurde ‘foar grutte fertsjinsten op it mêd fan 'e “lichte” muzyk (folk, pop, rock, blues, amusemintsmuzyk) en de oare kear foar datselde op it mêd fan de “earnstige” (klassyk, modern-klassyk, solo- en koarsang) fokale muzyk’.

Op foarstel fan de PvdA geane de literêre prizen omheech, want ‘no't de Gysbert Japicxpriis nei 10.000 gûne brocht is, [kinne] de Obe Postmapriis [foar oersettingen] en de Fedde Schurerpriis [foar debuten] net efter bliuwe’. Dy wurde ferdûbele ta f 4000. (It plan fan de fnp om fan dy trije ûnderskiedingen ‘folwoeksen prizen’ fan elk f 20.000 te meitsjen waard ynlutsen, om't oars de startsubsydzjes foar it opheinen fan Frysktalige pjutten it neffens de sosjaal-demokraten net helle hienen.)

De grutste ferrassing wie dat de Gysbert Japicxpriis wat fan karakter feroaret. Wer

[p. 45]

werom is nei 1953, soe men sizze kinne. Doe waard de jierlikse ûnderskieding foar de bêste literêre útjefte (om bar foar proaza en poëzy), omset yn in twajierlikse priis. Tritich jier letter feroare de frekwinsje en ek it karakter fan de GJP: ien kear yn 'e trije jier, foar de auteur dy't ‘it bêste wurk publisearre hat, op it mêd fan [...] de Fryske literatuer yn alle sjenres, sawol foar in wurk as foar it hiele oeuvre fan in auteur’. - Tsjinstridige betingsten: in oeuvrepriis koe, mits de auteur yn kwestje yn de ôfrûne perioade ek ‘it bêste wurk’ publisearre hie.

Tenei sil it wer gean om in twajierlikse ûnderskieding, de iene kear foar poëzy, de oare kear foar proaza. It motyf dêrfoar wie dat ‘in fersebondel komselden konkurrearje kin mei in roman’. Dêr sit wat yn. Yn 1986 krige Tiny Mulder de priis foar har bondel Oh in stêd, ah in lân ‘en fierders foar har hiele wurk’. De kearen dêrop gong it hyltyd om romans (fan Anne Wadman, Steven de Jong, Trinus Riemersma en Piter Boersma).

Ek no kin it noch om in ‘oeuvrepriis’ gean, sa wolle de Steaten ha. De tsjinstridichheid bliuwt dus. Behalve at dêr yn de neiere útwurking wat op fûn wurdt. Dêr binne se op it Provinsjehûs drok mei dwaande. Hooplik tinke se der ek om dat it skôgjende proaza der yn de nije opset net ûnderstrûpt, in sjenre dat sûnt 1947 mar twa kear yn 'e prizen foel (Anne Wadman en E.B. Folkertsma).

Se moatte dêr oan 'e Twibaksmerk trouwens wol opsjitte, want fan 't hjerst is it al wer twa jier lyn dat de Gysbert Japicxpriis foar it lêst útrikt waard. Der moat dus mei gauwens in sjuery komme (en anno 2000 hoecht dat net mear op advys fan de Fryske Akademy - dêr ha wy al no al wer fjirtich jier it flmd foar)

Gjin nije koers yn it Frysk Museum

It Nederlânske ferline wurdt op 't heden yn de musea op 'e nij ynrjochte. ‘Je kunt geen historisch museum binnenwandelen of het is net nieuw, wordt net heringericht of er liggen plannen in een vergevorderd stadium’, sa makke NRC Handelsblad ein desimber de museale balans op. Rûnom wurdt de tradisjonele skiednisles ferfongen troch it fertellen fan ferhalen oan 'e hân fan fraaie objekten. It moat allegear meinimmender, spannender en foaral ek ynteraktiver. Gronology - dêr kin it publyk niks mear mei, is de algemiene oertsjûging.

It Frysk Museum wol bij dizze trend kenlik net achterbliuwe. En sa koe it gebeure dat Wim van Krimpen krapoan twa jier nei syn entree as direkteur - Waar ik kom wordt het leuk - de Fryske roots fan it museum ûntduts en in nije koers oankundige.

De klam komt mear te lizzen op it Fryske elemint. It museum moat him mear ûnderskiede fan oare provinsjale musea èn mear Fryske besikers lûke. Yn in pittich petear mei Hilda van der Meerschaut fan Omrop Fryslân Radio ljochte Van Krimpen dat op 20 desimber op syn eigen direkte wize sa ta:

De grote basis van het Fries Museum is Friesland, de geschiedenis van Friesland en de cultuur van Friesland. En waar kunnen we ons mee onderscheiden? Dat is natuurlijk met de Friese cultuur. Dus we gaan veel meer dan voorheen het Fries Museum profileren als Fries museum. Dat betekent dat er meer vaste opstellingen komen, waarin de geschiedenis, de cultuur, dooreengeweven wordt tot een spannend geheel. En binnen dat grote geheel gaan we dan kleinere wisseltentoonstellingen maken en één keer per jaar een grote tentoonstelling.
We bezitten een aantal schatten op archeologisch gebied, op zilvergebied, op textielgebied.

[p. 46]

Al die zaken gaan we mengen tot één fantastische opstelling over de geschiedenis van Friesland. Nou moet ik wel zeggen: de geschiedenis van Friesland die duurt tot op vandaag. We gaan er geen oudheidkamer maken, nee, we gaan een doorlopend verhaal maken over de geschiedenis van dit gebied. En dat kan niemand anders.

Is Van Krimpen dan weromkommen fan syn eardere ideeën om it Frysk Museum in mear nasjonale alluere te jaan?

Nee, nee, nee. Ik heb gezegd: we moeten minstens nationaal bekendheid hebben. Nou dat hebben we al heel aardig. Dit wordt een efficiënt, modern museum met moderne medewerkers en met een moderne inrichting. Maar het gaat natuurlijk wel over Friesland. En nou moet men niet zeggen van: hij gaat meer aandacht aan Friesland geven dus hij komt terug op zijn ideeën. Nee, mijn ideeën zijn onveranderd. Er is hier ontzettend veel leven in het museum gekomen, we maken heel veel tentoonstellingen, we doen heel veel wisselingen, maar we gaan ons wel profileren op het gebied waar we goed in zijn. Dat lijkt me nogal helder.

Gjin koerswiziging dus! Hoewol, sa manifestposityf as diskear hat Van Krimpen him oer de Fryske kultuer en de Fryske skiednis noch noait útlitten. Ek de Provinsje, dy't er oardel jier lyn noch iepentlik de oarloch ferklearre, kaam der no frij goed ôf:

Ik heb natuurlijk ook nog opdrachtgevers, zoals de Provincie. Het Fries Museum heeft een bepaalde taak. Ik laat hier ook niet in dit museum alleen maar dingen zien die ik persoonlijk leuk vind. Je hebt natuurlijk een algemene opdracht en die voeren we met enthousiasme uit.

Dat entûsjasme hat ûnderwilens noch net laat ta mear besikers: ek foarich jier wienen dat wer sa'n 55 tûzen. Mar dat soe no wolris feroarje kinne, neffens Van Krimpen:

We hebben plannen om weekenden te gaan organiseren - we hebben daar al een sponsor voor gevonden - speciaal voor de Friezen. Ik vind dat iedere Fries regelmatig in het Fries Museum moet komen, al zou het alleen maar zijn om hier een kopje koffie te drinken.

Dat koe heve op 13 febrewaarje. Tagelyk mei al wer in nije stunt fan de direkteur: in foech folksstimming oer syn oanbliuwen. Tanksij Van Krimpen syn polarisearjende optreden wie de - ymplisite - fraach dêrbij eins: foar moderne keunst of foar it Frysk-kultureel erfskip. De útslach waard live bekend makke yn it tv-programma De Plantage: 1891 foar en 893 tsjin. Van Krimpen bliuwt dus (noch even).

(tenei mear)