Trotwaer. Jaargang 32

[p. 36]

Rûntsjedraaie om ‘de pik’
Klaas Jansma

Josse de Haan, Piksjitten op Snyp. Groteske of essay. Koperative Utjowerij, Boalsert 1999. 508 siden. f 65.

De Grutsk besiket yn Grutstêd yn it skriuwen en by de hoeren syn ferlerne leafde, de juffrou fan syn bernejierren, werom te finen. De Lytsk dolt yn 'e skiednis fan himsels en syn doarp Snyp om. It is in hopeleas sykjen om betsjutting, yn perspektyf en retrospektyf, dêr't se beide net fleurich en mar in bytsje wizer fan wurde.

Yn it strontdoarp Snyp hawwe se besleur oer de ienfâldige patroanen krige dêr't it libben en de minsklike ferhâldings har yn deljouwe. Dy simpelens befrediget út soarte net, noch yn Grutstêd, net yn Aldlân. Men kin roppe en skriuwe. Men kin filosofearje oant de kul jin opkomt by it sjen fan jins eigen titen. Dat makket Grutstêd-manlju geil, tensij't de titen sâlt wurde fan 't skriemen, dêr't de kullen fan manlju as De Grutsk net oer kinne. Mar it helpt gjin byt; de betsjutting lit him net útpakke. De finen bliuwe min, rikelju dogge arbeiders tekoart, earmelju binne suterich, doarpsbern wreed, boeren hufters. De Mak doocht net, want dy hat yn De Jor wol mei de doarpshoer (ik doar de namme net op te skriuwen, mar ik tink him wol) neukt, mar net mei arbeiders praat. Wat moat men dan oan mei de ûntdekking dat literêr wurk autonoom is?

Sjedêr yn 'e rûgens it tablo yn Piksjitten op Snyp, it grutte wurk fan Josse de Haan. It is skreaun yn 143 haadstikken op 508 kreas troch Trinus Riemersma opmakke siden, mei in lang stik foar notysjes en in ferantwurding út 'e optyk fan De Grutsk wei.

Snyp is yn weromsjen in al te oersichtlik doarp yn Aldlân, mei erotisearjende fammen, wykein-earmkes foar 't oankrûpen en twaddehâns klean foar earmelju. It is it doarp dêr't lytse drama's bard binne. Der binne bern yn 'e dwinger fersûpt, kikkerts tramtearre, ûnbegrepen frjemden delstrutsen.

It hat wol wat fan wat jin by it Peins (yn it Hollânsk útsprutsen as ‘Pijns’) fan 'e iere jierren fyftich foar eagen komt. Dêr is Josse de Haan yn 1941 berne. Puzzeljend kin men dan ynfolje: Slappeterp foar Rypslop, Dronryp foar Slachryp, Frjentsjer foar Dryhús, Skalsum foar Gumskal, Fryslân foar Aldlân (dêr't Piter Yedema neffens de notysjes wennet, De Yed sis mar) en Amsterdam? foar Grutstêd.

It da-da-achtige omslach falt op. It is neffens de notysjes en ferantwurding ynspirearre op 'e (de skriuwer skriuwt konsekwint ‘de’ nei in eksplosyf, wat gau ferfeelt) wurkwize fan Goldberg, mei as sintraal elemint de letter i dy't himsels op in top yn 'e rûnte draait. ‘Op 'e weareld’, seit de skriuwer, dy't letter ek wol ‘wrâld’ brûkt.

Dat topjen is in moai byld fan it rûntsjedraaien fan De Grutsk en De Lytsk om 'e wierheid hinne. Men wit hoe't soks ôfrint: de top falt om. Dêr slut de titel by oan. Piksjitte is in âld folksspul, dêr't in stien by omsmiten wurde moat. Dat is ‘de pik’ of it doel; dy't it slagget, hat de priis fan in pear stuorkes of

[p. 37]

kwartsjes.

De Thys Rinsema-achtige styl fan it omslach jout oan dat wy yn it boek surrealisme ferwachtsje meie, wat jin by Josse de Haan wol oan wol. Mar dat falt ôf of ta, krekt sa't men wol. De letters yn it boek steane kreas yn kolommen en de assosjaasjes en redenearrings binne, blykt al nei in pear siden, skoan benei te kommen.

Maklik makket de skriuwer it himsels en de lêzer foar it oare net. Dit is net in roman yn 'e tradisjonele betsjutting, gjin trochrinnend ferhaal. Dat kin ek hast net mei in bewurking fan notysjes, dy't mear as tsien jier lyn al yn deiboeken fêstlein binne. Hoewol't der (neffens it ‘kolofon’) letter tiden oan skaafd en skaafd en foaral werskreaun is, bliuwt de struktuer broas en brokkelich.

Josse de Haan skriuwt út en troch meinimmend. Mar hieltyd as er jin driget te oertsjûgjen yn in beskriuwing fan bygelyks De Lytsk syn pake of De Grutsk syn hoere-affearen, ûnderbrekt er de ferhaalline. Men mei jin net meislepe litte; dêr giet it net om, om maklik beskriuwen.

Der sit soms swing yn Josse syn taal en ritme, hy hat bytiden moaie sinnen en ferrassende bylden. Mar krekt as in fine menist út it Balk fan 1850 dy't him oan it moaie net fergapje mocht om't soks krekt sa'n sûnde wie as foar in sosjalist út it Sina fan 1964, it Kambodja fan de Killing Fields, is dy wielde foar de wiere lêzer fertocht. De Grutsk soe it him net tastean. De Lytsk, dy't de ferantwurding en de notysjes net skriuwe mocht, hat de macht der net ta. It giet net om ‘moai’ mar om ‘wier’ en ‘sinfol’.

It dilemma fan 'e literatuer yn in freeslike tiid wurdt op side 359 sa ûnder wurden brocht: ‘De persoanen sitte yn de foarm - de

Dûnstimpel fan Snyp
(Ron van Roon, Asd., '98)

haadfigueren bedoel ik - en tagelyk besykje se derút te kommen. Ast der yn sitst moatst meidwaan, asty der sels bûten setst wurdst in proai. Dy striid is hast net te winnen. Op syn minst ferliest wol in each, in finger, in poat of in ear. Soms reinde it tosken yn de buorren. De measte lju rûnen dan ek mei keunsttosken yn de bek. In mins mei neimakke tosken is minder gefaarlik as ien mei syn eigen echte stikjes ivoar. Dy ferfanging siet dan ek yn it sikefûns. De polityk hie doe al troch, dat de arbeiders dêrmei in sterk wapen ûntnommen waard.’

Alles fan wearde wurdt yn sa'n wrâldbyld bedrige om't it bedriigjend is. De wite raven soe de wjukken ris útslaan kinne yn 'e dream dy't ûnrjocht docht oan 'e bestjurre ynsichten fan sis mar 1970, doe't de Amerikanen út Vietnam moasten, of 1969, by de besetting fan it Maagdenhuis.

[p. 38]

De Lytsk wurdt de dream net gund, De Grutsk kin der net ta komme, en tegearre komme hja der net út. Sels de heroyk fan harren striid giet al te fier; in maklik aforisme, in kreupel byld, in strampeljend ritme fan in tuskenrigel fersteurt de yllúzje dat der mei skientme oan it ferline of de takomst te ûntkommen is en dat men rûntsjemeallend fierder komme kin.

It swakke en it sterke fan de skriuwer De Jos is, dat men oan 'e ein fan it boek sitten bliuwt mei de fraach oft er bedoeld hat wat men begrypt. De klisjees fan de ‘weet-je-weltiid’ sprekke de haadpersoanen, benammen De Grutsk, mei fol aplomb sûnder in sprút relativearring út, krekt as leaut de skriuwer it sels. Mar tagelyk blykt oan 'e ein dat men op 'e top net foarút kommen is.

‘Groeden moatte ûnderhâlden mar net tefolle leave wurde’, is de titel fan it lêste haadstik, dat sa begjint:: ‘DINGEN DY'T FOARBYGEANE / SOMS WEROMKOMME MAR FOARGOED / GELOKKICH FERLERNE TIID BINNE’.

Nee, der bliuwt in De Fryd en in De Grutsk by einsluten mar ien útwei oer nei dy yntellektuele en morele nederlaach: de ienfâldige leafde yn in oper hea dy't wachtet op 'e langsten: ‘Kom, keppelje dy oan my, it sil goed wêze. Asto doarst, doar ik ek. Fjouwer earmen foar de hele wike.’

De oerjefte oan dy treast is tragysk foar in De Grutsk, dy't mear wollen hie. Och earme. Hy bewûnderet Bertolt Brecht, harket graach nei ‘Ballet Mécanique’ fan George Antheil, lêst W.F. Hermans mei plezier en sabelet eigenwiis mei in ‘baggerje is wer in oar fak’ de ‘harmoanikaspiler’ Hylke Tromp del. En sa'n ien moat syn geriif fine by it foarlêzen fan syn stikjes oan in hoer mei de skonken wiid útinoar.

Sa keart sels de frede fan 'e leafde him tsjin de haadpersoan. De Grutsk en De Lytsk en De Skriuw en De Lês ferlieze de striid. Hja fine gjin wierheid dy't fierder komt as gedachte en oardiel fan 1970 of 1955 of 1941.

Alles draait yn 'e dûnstimpel fan Snyp (en fan hokker doarp net?) op 't lêst om 'e fallus. Groteske of essay? It earste.

Ik freegje my noch ôf oft de skriuwer mei opsetsin foar in bytiden breklik, om net te sizzen min Frysk keazen hat. En in freeslik germanisme as ‘meastens’ skriuwt men dochs net út taalearmoed tweintich kear op. De lêzer mei it sels útmeitsje; dy is op 't lêst baas oer it boek dat er kocht en trochspitten hat.