Trotwaer. Jaargang 32

[p. 18]

Turkije: Termessos
Douwe Kootstra

It is foar it earst fan myn libben dat ik yn in splinternije wite Lada stap; noch gjin fyftich kilometer op 'e teller. Probleem: ik kin him mei gjin mooglikheid yn de achterút krije. In jonkje fan 't ferhierbedriuw docht it foar; hy goait syn hiele lichem op de lange pook. Sa dogge jo dat. En ik fernuverje mei oer de Turkse gewoante om hierauto's mei in lege tank oan te leverjen. It is 22.48 oere en neare nacht as ik eastlik fan Antalya de kustwei opdraai. Ynearsten in reis mei twa doelen: in benzinepomp en ûnderdak.

Nei in heal oerke riden kin ik ferromme sykhelje; foar in getal mei seis nullen krij ik benzine. De freonlike slangehâlder skriuwt it foar my op in briefke om't safolle sifers net op syn meter passe. Ik nim my foar en berekkenje moarn wat soks yn echt jild koste hat. Hoeden lavearje ik fierder troch de heldere Turkse nacht en ferflok de idioate oankomsttiden fan de charterfluchten.

Om tolven hinne fyn ik ûnder it stedsje Serik in hoteltsje. It is noch altiten bot near. Op de keamer njonken my wurde fortissimo sênes út in Mediterraan folkstoaniel repeteard. In mear as lulke frou raast en gûlt. Ut en troch hear ik wat tsjin de muorre bûnzjen - in holle, in foet, in lichem? It leven wurdt ôfwiksele troch in swier manljuslûd dat kalm ynpraat op de hysterise frou. Yn myn tinne lekkensekje besykje ik my in foarstelling te meitsjen fan de spilers en de yntrige. Spitich dat ik gjin Turks ferstean. Ik lis stil te harkjen. My deljaan is noch fier ôf. In doar slacht en pipet. Stappen op 'e gong. Elk momint ferwachtsje ik dat myn doar iepenfleane sil.

De oare moarns liket alles sa't it heart: sinneskynwaar, in blauwe loft en op it terras kofje, lytse oliven, stikken komkommer, witebôle en in hurdsean aai. Under myn parasol wei sjoch ik om my hinne: wa fan it hantsjefol gasten soenen de nachtlike akteurs wêze? Ik kom der net út; faaks binne se al lang fierder op reis it grutte Turkije yn. Dat leit foar my, fier achter de teannen fan it Taurusgeberchte. It dekor fan no jout beskûl oan sa'n 4000 jier skiednis, smoarfol oerbliuwsels fan antike bouwurken dêr't rigen nammen by hearre fan goaden, keningen, tirannen, besetters, oerwinners en ferliezers. Ik sil in kar meitsje moatte. Ien ding is my hiel dúdlik: ik wol dizze ferrampoaide Turkse Rivièra sa gau mooglik achter my litte. De wite swaarmen mei de dikke liven út Noard- en West-Europa

[p. 19]

benearje my like bot as op oare stikjes ierde dy't offere binne op it alter fan it massatoerisme.

In smelle wei. In lânskip. En benammen in sinne. En ek al is it noch mar maitiid, hy sil foar in part myn dei-yndieling bepale. Ik jou my der daliks ûnder del, safolle haw ik al wol leard.

Ik ryd yn myn nei fabryk rûkende Tofas Serçe oer de kustwei, nei it westen, rjochting Termessos, de oerbliuwsels fan in antyk stedsje dat oant no ta mear fragen as antwurden opsmiten hat. Fier foar my moat it ergens heech yn de griene heuvels ferstoppe lizze. De kar is makke. De spoaren fan de ferneamde hearskers út de haadstêd Rome - yn dit lân rojaal en geef oanwêzich - binne my sa stadichoan aardich bekend. De Romeinen wienen oeral, en ik ek, dus wy hawwe elkoar al gauris troffen. Yn de gaos fan de skiednis wol ik no op syk nei oare spoaren.

Yn it Turkije dat achter de kust foar it ljocht komt, fiel ik my thús. Heech boppe de fjilden fol weet, hjouwer en abrikoazebeammen draaie earrebarren langhalzjend harren ynternasjonale goreografy. Boeren bespuitsje it lân mei wetter, ride der mei in trekker oer om it stikken te skuorren of sitte in oerke fierder yn it koarte skaad fan dat iene beamke tee te drinken. En oeral rinne hinnen, hûnen en skiep. Yn de berms fan de noch nije wei sykje hoeders mei keppels geiten nei fretten. Sy groetsje stadich.

Mei it each op de machtige regisseur boppe my haw ik my foarnommen it kalm oan te dwaan. Stêden dy't al tûzenen jierren op my lizze te wachtsjen, fereaskje gjin westers tempo; allinne de retoerdatum op myn ticket is in grins yn de tiid. In tiid dy't hjir stadiger liket te gean, sa stadich as it hân opstekken fan de âlde hoeders.

Ik beslút in om wei te meitsjen en op in nije dei de beklimming nei Termessos te weagjen. Myn ekspedysje sil ier en betiid wêze moatte om't oars de hjitte net mear te fernearen is. In omwei giet hjir altyd fan de kustwei ôf. De dikke reade streek op de kaart foarmet de wichtichste east-westferbining yn in ryk dat mei ien skonk yn Europa en mei de oare yn Lyts-Azië stiet; wrâlden fan utersten.

Yn myn deeglike ferfiermiddel folgje ik in weike nei it noarden. De moderne wrâld lit ik hurd achter my. As wienen se knipt út de perfekte natuerfoto, sa sitte trije iisfûgeltsjes op in elektrisiteitstried. Der moat dus wetter wêze, streamend wetter. Al gau kom ik by it rivierke dat hastich ferdwynt yn in djippe kleau. En ik ferfeel my gjin tel. Yn oare doarpkes hie 'k se al riden of (benammen) stilstean sjoen en hjir pronket wer in spantsje: âlde, Bordeauxreade Jawa-motorfytsen steane op houten blokken, wachtsjend op in achtertsjil. Paad en hûzen hâlde op by it blau-

[p. 20]

we lyntsje dat ek oer myn kaart rint. Alles kloppet. Ik hear Turkse muzyk. Trouwens, wêr hear ik dy net? It komt út auto's, hûzen en kafees. As ik it heldere wetter folgje, wurdt de natoer de baas. Yn de wrâld fan de iisfûgel en it oanboazjend frjemdlingeferkear hat ek in hûshâlding syn bestean fûn. Ik kom by in houten keetsje mei in terraske heal boppe de rivier, hoede troch de blêden fan in ûnbidige iik. ‘Forellen te keap’ hat in net oefene hân op in plankje kwattele. En sa yt ik mids de stilte fan it wetter in roastere fisk. Ik haw it skoan oan tiid om't ik bûten it berik fan de machtige tûken fan pake iik op dit tiidstip ek neat te sykjen haw. Ja, doch my noch mar sa'n treflik glês Turkse ranja.

Op de weromreis, súdlik fan de stêd Antalya, komt de soarch fan elke frjemdling dy't de dei koartsjen sjocht: ûnderdak. Ik wol om allerhanne redenen graach yn in lyts doarpke in bêd fine. It leafst foar mear nachten sadat ik in fêste útfalsbasis krij. Dat falt smoarch ôf. Ik ryd fan adres nei adres mar alles sit fol. Al hast in oere sutelje ik mei mysels. Op 't lêst kom ik net iens mear út de auto. Ik loer troch myn fiersjoggerke oft it buordsje ‘fol’ ek oan de gevel hinget. En och, hoe giet soks almeast: men is wurch, smoarch en beswit, hat toarst en sin oan iten. Nettsjinsteande myn goeie foarnimmens oangeande it brede skala oan argewaasjes dêr't de reizger faak mei te krijen hat, wurdt it sin der net better op.

Mar dan is dêr dy sinesappelplantaazje, ien fersnelling bûten in doarpke. Ik rûk de blossems. Der rint in ferhurde paad troch en oan it begjin fan it paad stiet in buordsje mei in tekst dêr't ik allinne it wurd ‘pension’ fan herken. Ik dirigear myn Lada stadich ûnder de beammen troch omheech en kom út by in nijeftich hûs dat tsjin in heuvel leit. De jonge frou dy't daliks op my ta komt, seit dat harren pension eins noch net klear is. Mei hannen, fuotten en de rest fan de wrâldtalen fertel ik har dat ik miskien al tweintich adressen hân haw en dat sy myn lêste hope is. Se knikt, glimket, ferdwynt in skoft yn 'e hûs, slippert werom en meldt dat it kin. Nei de gebrûklike rituelen oer de priis, hantsjeklappen is der noch krekt net by, akkoartsje wy. Alles is gloednij; jo binne de earste gast menear. En dat is wier want myn wichtichste taak is it út it fabryksplastic dopjen fan matras en dekbêd.

As de Turkse nacht oer de beamtoppen tichterby slûpt, tel ik myn segeningen. Myn keamer komt út op in mienskiplik dakterras dat útsjoch jout op fiere bergen. In koar fan imerkes stiicht boppe de sinesappels út. Tefreden hingje ik oer it muorke. De izeren moanne spegelet himsels yn de Middellânse See. Al gau krij ik selskip. Behalve in soele wyn is dat in âlde Turkse frou dy't in floed oan primityf Dúts op my loslit. Se hat sa'n 20 jier yn Dútslân wenne en is hjir op besite by har dochter dy't in oplie-

[p. 21]

ding krijt yn it hotelfak. Se is wurch want se hat in busreis fan 15 oeren achter de rêch. Se komt fan fierrens, dat op nei de Dardanellen. As ik har fertel hoefolle muoite it my koste om dit ûnderdak te krijen, laket se. ‘Türkisches Weihnachten,’ seit se. ‘Elkenien hat no trie dagen frij en slachtet in skiep of geit.’ No wurdt my in soad dúdlik. Doe't ik in slach troch de sinesappelplantaazje die, seach ik ta myn ôfgrizen in pear farske skieppekoppen yn in kroade lizzen. De rest fan it slachtôffal wie sa heal en heal bedobbe; in pear fellen en bellen hongen noch oan in tûke. En yn it doarp snienen in pear manlju in skiep yn stikken; de terms spielden se út yn it streamke njonken de wei. ‘Türkisches Weihnachten’ kin ik fansels neat mei. Letter begryp ik dat de bewenners fan myn gastlân massaal it offerfeest Id al-Adha fiere, ien fan de twa jierlikse feestdagen fan de Islamitise kalinder.

Al betiid dirigear ik myn Turkse Rus de bergen yn. De restanten fan de stêd Termessos lizze heech op de flanken fan de berch Güllük yn in nasjonaal park. Myn regisseur is al út syn hoale en lit my fernimme dat ik hjoed wer omraak rekken mei him hâlde moat.

Ik bin der samar. It parkearterrein by it natoerpark dêr't Termessos yn leit, is leech mar de man by de slachboom is al warber. Neffens de kaart sil ik noch in twa kilometer klimme moatte foardat ik der bin. It keningspaad sigesaget nei de boppeste stedsmuorre. Dat is yn alle gefal dúdlik, stel ik tefreden fêst. Ik gûchelje mei myn primitive plattegrúntsje. Ik mei der graach oer as teory en werklikheid op elkoar passe. Dat hat der hjir wol oan. De natuer krige tûzenen jierren de tiid om Termessos te oermasterjen en ferdwine te litten. De festing bestie al fier foar it begjin fan de jiertelling mar pas hiel let, yn 1841 stuite in Dútse wittenskipper op de ruïnes. Ik stel my dêr fan alles by foar. Jo witte dat der wat wêze moat; de boarnen binne oer alles dúdlik, behalve oer de lokaasje. Ja, súdlik Turkije, net fier fan de see mar krekt yn dy regio hawwe Griken en Romeinen ek in gigantise rige stiennen spoaren neilitten. En jo moatte miskien wol Dútser wêze om dan de hiele streek grûndlich út te kjimmen. Berch op berch ôf, yn 'e gleone sinne, dwers troch de bush. Mar doe fûn er ek wat, dy menear Schönborn. In Psidise stêd sa't dy noch net earder foar it ljocht kommen wie. Sa heech yn de bergen, sa min te berikken, sa goed fersterke, sa feilich fier fuort fan de fijân. De kolleksje ruïnes krige wer in namme; Termessos bestie wer.

Ik haw it makliker as Herr Schönborn. Der rint in smel paad stadich omheech. Neffens de tekst by it plattegrûntsje moatte ‘the vibrations from the past’ no sawat begjinne te kommen. Wat fiel ik, behalve dan de al tanimmende waarmte? Ik fiel yndied it ferline en dat sil dan in kombi-

[p. 22]

naasje wêze fan ferbazing, bewûndering en it plak dêr't ik bin, seker as ik heger kom en oer de restanten fan it gymnasium knoffelje. De yngong, in mânsk, rjochthoekich stiennen kezyn stiet der noch. Heech riist it op mids in samling nuddelbeamkes dy't earbiedich bûge yn de waarme seewyn. Ik wit graach wat ik sjoch mar in protte muoite kostet it wol. Oeren begroeide paden en paadsjes dogge der alles oan om dizze puzels út in skier ferline ferside te hâlden. Dizze reizger hat it lykwols de hiele dei oan tiid dus stap ik hoeden by de restanten fan in timpel del. In bult grouwe stiennen, mear net.

Ik lês it allegear yn de boekhâlding fan de antike wrâld. It moat yn de fiifde ieu nei Kristus bard wêze. Nee, gjin minskegeweld dat Termessos oerwûn. De ierde skodde foar de safolste kear en fernielde it wettersysteem dat basearre wie op it opfangen fan reinwetter om't der yn de omkriten gjin boarnen wienen. De bewenners fan Termessos sochten doe in oar plak om har nei wenjen te setten. Lang, hiel lang ha se it hjir folhâlden.

Sels Alexander de Grutte moast yn 333 foar it begjin fan de jiertelling lang om let tajaan dat dizze beboude berch net yn te nimmen wie. De grutte strateech bivakearre mei syn leger dagen ûnder de steile stedsmuorren dêr't sels no noch in part fan oerein stiet. Hy stelde de ynwenners fan Termessos earst foar, harren frijwillich oer te jaan. Dy seagen dêr it nut net fan yn en Alexander foel de stêd ferskate kearen oan, ferlear twa kommandanten en gâns soldaten. Omdat er op trochreis wie en noch folle mear Azië ha woe, seach er yn dat de offers foar it ynnimmen fan allinne mar in fersterke berchtop te grut wurde soene. In bêste ferliezer wie er net. Went om alles te winnen en te krijen liet er út klearebeare frustraasje de tûzenen oliifbeammen op de hellings omkappe. Sa ferlear Termessos net syn selstannigens mar wol syn wichtichste boarne fan ynkomsten. De skiednis fan dizze stêd is útsoarte ien lange striid om de kostbere ûnôfhinklikens te bewarjen.

Ik moat goed útsjen wêr't ik rin, want gjin fjouwerkante desimeter is flak. En in lange broek hie miskien in bettere beskerming west tsjin allerhanne soarten stikels en toarnen. Dochs arrivear ik lang om let op it heechste punt: it amfyteater dat as in kroan op de kop fan de berch pronket. It meast geve bouwurk fan de stêd. De machtige hân fan de ierde hat ek hjir syn struiwurk dien mar fierder as it tonielgebou is er net kommen. Ik klim nei de heechste omgong en sjoch noch hegere bergen om my hinne, in stripe fan de kustdelta en de fiere see dy't wei wurdt yn in blau-grize dize. Oare minsken binne hjoed safier noch net kommen. Ik mei dêr graach oer. Wat stiller wat better. As ik my omdraai, falt myn each op hellings fol enoarme stiennen dy't gjin stiennen blike te wêzen as

[p. 23]

Alle deadehûskes binne leechhelle. (foto Douwe Kootstra)

ik myn fiersjoggerke der op set. Dêr leit de deadestêd fan Termessos; it binne tombes en sarkofagen dy't as troch in bombardemint útstruid lykje oer in lânskip sa wiid dat it amper te beëagjen is. Guon puntdakken stekke opfallend boppe de begroeiïng út, grif mausolea konkludear ik, komplete hûskes boud op in konstruksje fan grutte rjochhoekige stiennen. As leafhawwer fan tsjerkhôven mei ik dizze gigantise akropolis net oerslaan. Ik sjoch wol wat tsjin myn lêste ekspedysje oan. De helling fier foar my dy't lang lyn troch in reuzehân oanrekke waard, leit te triljen yn de stille hjitte fan de foarmiddei.

In al wer like smel paadsje dûkt nei ûnderen en wynt dan steil omheech. It oersjoch bin ik even kwyt; swit rint my by alles del. Op dit terrein fan inkeld heide, keale rotsen en leech strewelleguod is gjin skaad mear te finen. Sels yn de moderne tiden moat de frjemdling der wat foar oer ha om Termessos yn syn hiele hear en fear te besjen. Ik begryp no wêrom't de Romeinen gjin oanstriid hiene en beset dit oarde, alhiel tsjin harren striidbere gewoante yn. Se pakten it handiger oan as Alexander de Grutte en sleaten yn 189 foar Kristus in fredesoerienkomst mei Termessos. It âlde ferhaal: de stêd kaam ta noch gruttere bloei en de gebouwen

[p. 24]

dêr't ik no om- en trochhinne dwaal waarden doe set.

Neffens de kaart bin ik op in hichte fan sa'n 1100 meter. Ut de fierte sjogge alle tombes, of hoe't se ek mar hjitte meie, der gelyk út. No't ik der tuskentroch skarrelje fernim ik dat op de foarkanten fan de puntige dakdeksels - soe it tafal wêze dat it krekt omkearde skippen lykje? - allerhanne ferskillende ôfbyldings beitele steane. In liuw, twa mantsjes, minskekoppen, in skyld, in spear, wapens, alles fersierd mei ranken en blêden en grif bedoeld om de boaze geasten bûten de stiennen doar te hâlden. Guon wienen ek ornearre as ferflokkings fan takomstige grêfrôvers. Mar doe't de libbenen fan Termessos harren deaden achterlieten, woenen lettere bewenners of besikers fan dizze rûge oarden ek harren oanpart yn de wielde fan de fiere foargongers en hellen alle deadehûskes leech. Oeral sit yn de sydkant in fiks gat dêr't maklik in pear (manljus?)hannen troch passe. Guon bouwurken lykje te balansearjen op harren ûnderbou. Ek no skoddet de ierde noch wol ris en ik haw begrepen dat it Termessos fan ûntdekker Schönborn der gever út seach as de stêd dêr't ik no bin. Ik rin stadich fierder troch de iensume stilte en de noch altiten tanimmende hjitte; it is altiten dyselde fanatike gek dy't op it gleonste oere fan de dei fan alles moat.

En ik bin der noch net. Troch myn kikerke ûntdek ik links fan my yn de hege, steile rotsen allerhanne fersierde, fjouwerkante gatten, ek grêven. Ik hoech lykwols alles net fan tichteby te besjen. Safolle dea en skiednis om my hinne is ynearsten genôch. Ik jou my del yn it beheinde skaad fan in tombe, drink myn twadde fjildflesse mei wetter leech. Yt in tomaat. Noch altiten bin ik allinnich. Troch Termessos sels bewege al in pear figuerkes, mar de nekropoal sil te fier ôf wêze.

Ik lit it lânskip oer oan de sinne. In oere letter stean ik by de auto. Op it parkearterrein falt myn each op in wol hiel lytse karavan. Tsja, en it sil ris net: ‘ús dopke’ stiet der op.

Ik sakje rjochting kust. Arrivear op myn plakje en lit mids de roken fan de sinesappelblossems ieuwen ferline yn my omgean.

As de gleonkop al lang ferdwûn is achter de bergen dêr't ek Termessos beskûl fynt, kuierje ik nei it doarpke oan de haadwei. De frisse jûn is in beleanning foar myn ynspannings. Achter de swarte doar fan de nacht sykje ik in stoel yn in binnentún fol blommen en hearlike itensroken.