Trotwaer. Jaargang 31

[p. 409]

Trioel
In pet sûnder holle (2)

Nei it lêzen fan Jabik Veenbaas syn replyk ‘Nijsgjirrige punten’ op myn oanfal op him (beide yn it julynûmer) krige ik suver begrutsjen. Begrutsjen mei de Trotwaerredaksje, omdat dy myn stik net sûnder kommentaar fan Veenbaas opnimme doarst. It bewiist de almacht fan Veenbaas op syn hege resinsintetroan. Begrutsjen krige ik ek omtrint mei Veenbaas sels, omdat er inkeld by steat wie syn ûnbenul noch wiidweidiger út te stallen.

V. dielt syn gemienste stompen altyd oan it slot út. Lit ik dêrom syn lêste rigels sitearje:

Och, de wierheid is fansels dat De Jong poerrazend wie oer de krityske resinsje dy't syn nijste boek fan my krige, en dat er no yn 'e hite hei alle middels tastien achtet om my te treffen. Skelle, rabje, yntimidearje, it makket him neat út. Goed, elk syn styl, ik hâld my by myn arguminten. Ik fyn it nammentlik wat te simpel om ien dy't it net mei my iens is dalik in kultuerbarbaar of in ‘skriuwmof’ te neamen. Mar ik stel wol fêst dat de flymskerpe polemikus Steven de Jong min oer krityk kin.

In ‘flymskerpe polemikus’ is men neist Veenbaas fansels nochal gau, benammen om't er útgiet fan syn ‘arguminten’. Ik ha mei in fergrutglês gjin dogende arguminten yn syn stik fine kinnen. Dat De Jong min oer krityk kin is Veenbaas syn wichtichste punt, want dêrmei befêstiget er it taboe en it foaroardiel fan de almachtige resinsint, it taboe dat ik krekt bestride woe. Dat taboe is it fûnemint fan syn godsallemachtige troan, dêr't er nei willekeur op priizgje en nei de ferdommenis ferwize mei. Dat lêste foaral, want de lytsboargers en de bargeneukers (sa't Gysbert Japicx se neamde, of wie it Josse de Haan? - ik kin dy sitaten min ûnthâlde) lêze graach dat ien dy't opfalt, in Frysk skriuwer bygl., de poaten brekt. Soks makket de krante nijsgjirrich.

Mar it is foar de Fryske literatuer hielendal net wichtich as in De Jong al of net in minkukel fan in boek skreaun hat en dêrby min oer krityk kin. Wol wichtich is dat de salesmanager, de ferkeaplieder fan 'e Fryske boeken (en dat is de resinsint fan 'e Ljouwerter yn 'e praktyk) oantoanber net goed lêze kin as de teksten wat dreger wurde. Argewaasje krige ik fan 'e resinsje oer Lolle Nauta syn essaybondel Stasjonearre yn Fryslân, dêr't Veenbaas as literêr ûnbenul yn troch de koer foel, benammen argewaasje fan it feit dat sa'n koalle op syn almachtige Ljouwerterkrantetroan mar oer de Fryske literatuer oardielje kin en de Fryske skriuwers alle freden foar syn strang en humorleas machtswurd bibberje lit. Wy moatte de ynfloed fan sa'n man net ûnderskatte. By it taboe heart ek, dat men jin fan krityk neat oanlûke moat. Mar ûndertusken... talleaze potinsjele lêzers sille sa'n ôfkard boek net keapje. Boeken binne al sa frekte djoer. De lêzers wolle allinne goeie boeken keapje en gelyk ha se. Se gean der dan fan út dat in kwaliteitskrante goeie foarljochting jout. By Jelle Krol (mei wa't ik it sêft sein ek net altyd iens wie) wie dy foarljochting yn goeie hannen. Biblioteken gean faken ôf op 'e kritiken yn 'e krante (dizze kear net, haw ik sjoen). Soms komme dy kritiken yn 'e literatuerhistoaryske oersichten telâne. Lit jim neat wiismeitsje: de resinsint fan it grutste deiblêd fan Fryslân hat in ûnbidigen ynfloed op 'e ûntjouwing fan 'e Fryske literatuer.

By Veenbaas moat der in oar produkt ferkocht wurde as in Frysk boek en dat produkt

[p. 410]

is Jabik Veenbaas sels as grut literatuerkenner, dy't wol wat oandoart en der sels net foar tebekskrillet om in romrofte polemikus en kultuerfilosoof as Lolle Nauta as in lyts jonkje yn 'e hoeke te setten. Derby is it produkt Veenbaas sûnder wryt of slyt. V. is tige humaan en o sa wiis en foarsichtich formulearjend. Hy wurdt net iens lilk as De Jong him op in minderweardige wize oanfalt troch ‘haatlikheden te fentilearjen’ en him in skriuwmof en in kultuerbarbaar neamt. O sa humaan fynt er yn dat rotstik fan De Jong noch ‘nijsgjirrige punten’.

No hawar dan. Wy moatte dy nijsgjirrige punten mar ris punt foar punt neigean om te bewizen dat V. syn proaza in reekgerdyn is om it fakuüm oan ‘experience’ yn syn brein te ferskûljen.

1. Veenbaas beweart: ‘ik tink [...] noch hieltyd dat Nauta ûngelyk hat mei syn stelling dat “yn dizze tiid de grutte keunstner him altyd [kursivearring fan V.] ynset foar de minske dy't lijt”, op hokker yngenieuze manear er dy stelling ek ferantwurdet.’

Ja, dêr kin men oer stride, mar myn krityk wie dat V. dy ‘yngenieuze manear’ fan Nauta folslein ferkeard werjoech. Nauta ferklearret it engaazjemint út 'e minsklike ûnmacht. As minske hat de skriuwer neat te kiezen. As konsekwinsje (= needsaaklik gefolch) identifisearret er him mei dy ûnmachtige minske. Dat is syn engaazjemint neffens Nauta. Dat is Nauta syn haadpunt, mar men siket der omdóch nei yn V. syn resinsje. As V. dat bestride woe, hie er it earst goed werjaan moatten. Veenbaas neamde yn syn resinsje it engaazjemint by Nauta sels in Sartriaansk engaazjemint, in engaazjemint dat útgiet fan 'e frije wil, krekt it tsjinoerstelde fan wat Nauta bedoelt. Ien bestride troch syn miening ferkeard wer te jaan is gjin keunst en grif gjin resinsje. V. fytst hjir de hinkstapsprong (om mei Josse de Haan te praten, want yn 'e tiid fan Gysbert Japicx wiene der noch gjin fytsen), mar ja, dat is hiel gewoan yn syn reklamejargon.

De konklúzje fan dit punt fan V is: ‘De moderne keunstner kin de ûnmacht ek fersmite [wat soe er oars dwaan, dy ferhearlikje? St.], hy kin de kant fan it libben kieze of [sic!] hy kin de kant fan de macht sjen litte [wêrom?] of sels befêstigje.’ De keunstner kin neffens V. dus de kant fan 'e macht (en de dea?) kieze. Wy kinne fan dizze resinsint noch wat ferwachtsje.

2. Wy komme by de psychologyske roman. Veenbaas beweart: ‘Miskien tsjut it begryp “psychologyske roman” au fond wat mear oan as allinne in romansjenre, en kinne we it suver brûke as oerkoepeljend begryp foar alle romans dy't, op hokfoar wize ek, in geastlike ûntjouwing ferbyldzje.’

Ik hie 't al tocht: V. brûkt syn amateuristysk djiptepsychologysk ynsicht as tomstôk foar goed en min yn 'e literatuer. De psychology hat, lykas alle wittenskippen in geweldige ûntjouwing trochmakke. Oft der in literatuerpsychology bestiet, wyt ik net, mar dat V. dy yn 'e holle hat, haw ik út syn skriuwsels noch net merkbite kinnen. Wy kinne dus noch hiel wat ôfkarde tsizen fan him ferwachtsje, omdat se net oan 'e beam groeiden.

3. Nauta syn resinsje fan Jelle de Jong syn bondel út 'e pas: ‘dizze poëtyske tizeboel’; ‘De iennige fraach dy't dizze bondel my stelt, is, hoe't it mûglik is, dat soks útjûn wurdt.’; ‘mar as Marten Brouwer yndie beweard hat, [...] dat Jelle de Jong de grutste Fryske dichter is fan nei 1945, dan is Marten Brouwer de

[p. 411]

grutste nul dy't der sûnt dy tiid op kritysk mêd yn Fryslân ompanderet.’ (Stasjonearre yn Fryslân, 140-146)

Aldus Nauta yn 1959 oer de allerearste eksperimintele bondel. Negativer koe it amper. (Marten Brouwer wie it yntellektuele brein efter quatrebras yn dy dagen.) Spikerhurd seit ús grutte sjeny Veenbaas no: ‘ik [lûk] myn lof foar it stik net yn. En ik soe ek sizze wolle dat ik it stik noch altyd aktueel fyn.’ As argumint trapet er dan in iepen doar yn: ‘Nauta jout oan, dat de eksperimintele keunst syn epigoanen hat, en syn moaden, syn tradysje.’ (Dat wist myn klomp ek... mar wat hat dat mei Jelle de Jong te meitsjen?) ‘Mar tagelyk bekritisearret er de (net-eksperimintele) tradysje, dy't de eksperimintelen te simpel feroardielet en wiist er derop, dat ek in mindere god as Jelle de Jong syn wearde foar de takomst hawwe kin. Ik fyn dat ek foar de hjoeddeiske krityk in brûkber stânpunt.’

Lolle Nauta skriuwt dêr: ‘dat út 'e pas yn 'e takomst wis wol in nuttich effekt hawwe kin. Al wie it allinne mar, omdat it tsjinje sil as bewiisstik, as ûnmisber dokumint foar de man, dy't him der meikoarten ta sette sil en skriuw in nekrology fan de Fryske literatuer.’ De poëzij fan Jelle de Jong sil dus yn 'e takomst wearde ha, omdat dy bewiist dat de Fryske literatuer dea is. Lit jim neat wiismeitsje, achte lêzer: Jelle de Jong is ien fan 'e bewizen dat de Fryske literatuer libbet as in hert. Yn 1995 ferskynde syn treflike twadde bondel Yn 'e spegel (besprutsen troch ûnderskreaune yn Hjir, 1997-4).

Lolle Nauta hat him letter dúdlik distansjearre fan dizze krityk; hy neamt fierderop yn syn essaybondel Jelle de Jong ien fan 'e trije grutten fan 'e dichtsjende jongerein (s. 168). De almachtige god Veenbaas mei syn literêre planken foar de kop (Tjitte Piebenga kin der wol in hûs fan bouwe) trapet hjir even fjouwer skriuwers de grûn yn: Jelle de Jong, Marten Brouwer, Steven de Jong, Lolle Nauta sels.

No is it legaal sa oerkonservatyf te wêzen as de hel (en dat is Veenbaas ymplisyt hjir), mar kom dêr dan ek earlik foar út, sljocht en rjocht as dy fan Boalsert (Josse de Haan, Gysbertom?) en sis net A en doch B.

Ik wie knap pissich op dit punt oer de kronkeljende Veenbaas, mar oan 'e oare kant ûndergean ik it ek as in befrijing dat V. dizze oantoanbere miskleun fan Lolle djipsinnich neamt. Ien dy't dat docht en dat stronteigenwiis yn in replyk folhâldt, kin troch gjin echt lêzende Fryske literator mear serieus naam wurde. Ek net wat syn krityk op wat foar boek ek oanbelanget. V. hat himsels hjirmei de Fryske literatuer útskreaun.

4. No komme wy by it wichtichste punt. Nauta hat in glêshelder essay skreaun oer it etnysk purisme by guon Fryske skriuwers fan 'e âldere garde. It is gjin nij ûnderwerp. Swarte Jan, Bauke de Jong, Lolle Nauta, Fokke Sierksma, Gjalt Zondergeld, Steven de Jong e.o. ha der genôch oer skreaun. As V. no noch koppich folhâldt dat ‘Nauta de beladen term “etnisiteit” fierste maklik foar de âldere garde Frysk taalstriders brûkt’ en dat ‘er ûnnuansearre riddenearret’, dan freget men jin óf: is V. sels net in etnysk purist? Ik gean der fan út dat er dat net is. Ily kiest foar de fersetsstrider Schurer tsjin 'e kollaborateur Douwe Kalma, al slacht dat yn dit ferbân nergens op. Us grutte skiedkundige V. hie der wol even by sizze kinnen dat Kalma yn 'e oarloch behalven in kollaborateur ek noch in soarte fan joad wie; hy wie ntl. homo. Ien kik fan in etnysk suvere stânfries en hy wie yn in ferneatigingskamp bedarre. Dat dizze opfallende figuer de oar-

[p. 412]

loch oerlibbe hat, mei in wûnder hite en syn kollaboraasje (dy't ik perfoarst net goedprate wol) hat sûnder mis ek in bokkesprong west om te oerlibjen.

Neffens Nauta wie de Fryske skriuwersâlderein yn tal fan gefallen steksjoch en har kwaal like slim en ûngenêslik te wêzen. En steksjoch is no krekt wat etnyske puristen binne.

Oer etnysk purisme, dat faken yn in ôfhinklikheidssitewaasje ûntstiet en yn in emansipaasjeproses syn nut ha kin (dat konkludearret Nauta ek) kin men net ûnnuansearre genôch tinke, om't it útgiet fan 'e prinsipiële ûngelikensens fan 'e minsken en in diskriminearjend superieuriteitsgefoel oankweekt, ien fan 'e pylders fan A. Hitler syn macht. En soe it Fryske folk wat dit oanbelanget echt safolle better wêze as de Balkanfolken? As ús midsieuske kollektivistyske gefoelens net kanalisearre waarden yn sporten as fuotbal en reedriden, dan gong it need, ek yn Fryslân; de hooligans bewize it.

Ik gean der fan út dat V. gjin etnysk purist is, mar hy komt der wol gefaarlik ticht by, ûnbewust, nim ik oan. Ien fan syn earste heldedieden wie it nei hûs ta resinsearjen op 'e boekejûn fan Benny Holtrop (LC 91/2/99). Dy hie it boekewikegeskink Gomorra skreaun. V. ferwiisde it heechhertich mei syn tsiis-oan-'e-beamtomstôk nei de papierkoer. Wêrom yn 'e frede? It wie in oannimlik boekje, goedkard troch It Fryske Boek en de lêskommisje fan 'e KU (mei û.o Trinus Riemersma en Piter Boersma). Wat foar belang wie mei dizze negative krityk tsjinne? In boekewikegeskink is yn prinsipe meastal net in grut masterwurk. It sil wol folslein tafallich wêze, mar it gong wol oer in allochtoan, Hinte Philemon Lot, oer wa't Holtrop tige sympatyk skreau, ja hy identifisearre him dermei. It gong yn dit boek mear om in gefoel as om de plot. Nochris, waans belang waard hjirmei tsjinne? Yn alle gefallen dat fan 'e etnyske puristen. In nuansearre kritikus fan it grutste deiblêd fan Fryslân heart hjir rekken mei te hâlden. Ik nim oan dat V. net wist wat er oanrjochte, teminsten dat hoopje ik, oars is it net bêst.

Ik resumearje:

A. Jabik Veenbaas hat fan Nauta syn essay ‘Literatuer en engaazjemint’ in folslein ferkearde werjefte jûn en syn gelyk besocht te bewizen mei ferkearde foarbylden (Vestdijk bygl.) Dêrby leit er yn syn posysje fan sêft sein twiveleftich kenner fan literatuer op in almachtige besprektroan tefolle de klam op macht en it frij omgean mei de moraal.

B. Veenbaas syn tomstók om as amateuristysk djiptepsycholooch de literatuer te beoardieljen is út 'e tiid en bringt him ta ferkearde konklúzjes.

C. By Nauta syn jeugdsûnde oer Jelle de Jong konkludearret V. ymplisyt dat de poëzij fan Jelle de Jong it bewiis foarmje sil dat de Fryske literatuer dea is.

D.V. praat sa ‘nuansearre’ oer de etnysk suvere tendinzen by de Fryske âldere skriuwers (bygl. Tamminga, Folkertsma, Schurer) dat er de al mear as tritich jier duorjende diskusje dêroer folslein negearret en it ymplisyt opnimt foar de Folkertsmaclan, al beweart er it tsjindiel.

Einkonklúzje: Dizze resinsearjende fûgelferskrikker doocht net en soe de Fryske literatuer in grutte deugd dwaan fuort op te hâlden mei syn sabeare ‘skerpe en djippe’ oardielen. Lit er him by syn fak hâlde, it skriuwen fan ferhaaltsjes en it oersetten fan gedichten.

Steven H.P. de Jong