Trotwaer. Jaargang 31

[p. 353]

De bliuwende betsjutting fan Sûnder garânsje
Henk van der Veer

Froukje Annema, Sûnder garânsje. Tredde printinge. Fries Pers Boekerij, Ljouwert 1999. 168 siden. f 27,50.

Yn 'e earste wike fan maart 1992 ferskynde fan Froukje Annema de roman Sûnder garânsje. Dêryn skriuwt Annema op yngeande mar sobere wize oer in frou dy't kanker kriget en fierder libje moat sûnder wissens, sûnder garânsje. It tige minsklike ferhaal fan in frou dy't samar fan in sûn minske in kankerpasjinte wurdt, is foar in part autobiografys.

It boek rekke al gau útferkocht en noch yn itselde jier kaam der in twadde printinge út. Op 20 july 1998 is Froukje Annema-Noordenbos ferstoarn. Se is 57 jier âld wurden. Begjin dit jier is der in tredde printinge útkommen mei dêryn opnommen in skôging fan Jelma Knol oer Froukje Annema's libben en wurk en in oersjoch fan har wichtichste publikaasjes.

Yn 'e Hjir en Trotwaer waard by it ferskinen oan Sûnder garânsje gjin omtinken jûn. Ek it oare wurk fan Annema waard amper achtslein troch beide literêre tydskriften mei de folgjende útsûnderingen.

Willem Abma skriuwt yn Trotwaer (1978, s. 380-383) oer de ferhalebondel Birop: gjin. Foar de konklúzje hat er ien sin nedich: ‘De forhalen foarmje net mear as fordivedeasjelektuer.’ (Grappich dat it lêste wurd ek noch ferkeard stavere wurdt!) Bouke Oldenhof resinsearret yn Hjir (1988-3, s. 32-35) Annema's debútroman Twasprong. Hy stelt de fraach wêr't er it boek pleatse moat yn it spektrum fan literatuer nei triviale teksten en fynt dat dizze roman wat mear op de triviale kant fan it spektrum komt as len foar de wraak, de debútroman fan Joop Boomsma dy't er tagelyk besprekt. Dochs neamt Oldenhof Twasprong in slagge debut mar makket noch wol eefkes de opmerking dat it ‘mear de famkesboekekant útskaait’. Jacobus Q. Smink besteget yn Hjir (1993-4, s. 38-40), in wurdmannich oan It fiifde tsjil. Oer dizze roman seit er ûnder oaren: ‘Stylistysk is it boek dan ek net mear as in flotte fertelling, yn de rjochtute tradysje dy't earder al neamd is. Dreech wurdt it nearne en de lêzer groeit der dus yn dit opsicht net fan. De dialogen binne natuerlik en de formulearringen binne helder, dat it ûntbrekt Froukje Annema net oan skriuwtechnyk, ik soe it dêrom wol wurdearje kinne as se har kwaliteiten as skriuwster minder brûkte foar de bridte.’

Annema har wurk krige dus gjin literêre wurdearring. Der waard ek gauris sein dat se skriuwe soe foar ‘it brede publyk’. Yn in brief skreau se mij hjiroer yn 1992 it folgjende:

It brede publyk is foar my dan alles dat lêst, dat boeken keapet en út 'e bibleteek hellet. Ik sjoch it oars wol as in komplimint hear, dat brede publyk, al sille guon dêr oars oer tinke. Ik ha leaver dat myn boeken rinne, dat se ta de bêstferkochte yn ús ûnfolpriizge Sutelaksje hearre, as dat der oars nimmen in bek op sette wol as in hantsjefol yntellektuelen. Ik fyn dêrom wol dat ik ferplichtings oangeande myn lêzers ha. Moatst it úteinlik wol fan dyn lêzers hawwe. As dyn boeken by de útjouwer op 'e stellings lizze bliuwe, kinst der better mei ophâlde en dyn dagen folje mei sokbreidzje.

De measte kritisy binne it wol iens mei de

[p. 354]

konstatearring dat Sûnder garânsje it bêste is wat Annema skreaun hat. Ik frege har yn 1992 hoe't se der ta kommen wie om dy roman te skriuwen. Se skreau my doe:

As in minske mei kanker te meitsjen kriget dan is dat tige yngripend. Sa yngripend dat er dêr noch hiel lang mei omtôget, of miskien wol syn hiele fierdere libben. Ik hie, doe't it my ein 1989 oerkaam, yn it sikehûs, en letter thús as ik mei mysels yn 'e knoop siet, in hiel soad opskreaun. Yn 1990 ha ik in part dêrfan ferwurke yn in ferhaal [‘Dyn kânsen binne goed...’] dêr't ik in Relypriis mei wûn. Mar, it wie noch net by my wei. Dat kin ek min oars ast alle trije moannen foar kontrôle moast en de eangst wer heech opwâlet. Ik haw der in skoft mei omrûn oft soks no wol gaadlik wie om yn in roman te ferwurkjen. Op in dei fûn ik mysels werom yn myn wurkkeamer, drok dwaande mei it meitsjen fan in skema en doe bin 'k mar gewoan útein set. As it net woe koe ik ommers gewoan der mei ophâlde?
Mar, it gekke wie, it woè. Teminsten it earste part. It heart wat teatraal as ik sis dat it befrijend wurke, mar sa wie it wol. No koe 'k eksakt under wurden bringe hoe't it wie. Alles, oant it lytste detail koe ik wer foar my krije, dingen dy't ik net notearre hie. It wurke terapeutysk. Dat wie ien fan 'e redenen om dizze roman te skriuwen.

Haadpersoan yn de roman is Hilda Wiersma, 44 jier âld. Se wurket as parttimer yn in kleanwinkel. Freark, har man hat in baan op in makelderskantoar en de trije bern wenje noch thús. De twa jonges, Mark en Sjoerd, sitte beide op it hafû en Selma de dochter wurket sunt koart as resepsjoniste-telefoniste op in bedriuw yn 'e stêd. In trochsneed-hushâlding dêr't neat oan mankearret.

It ferhaal begjint as mem en dochter steane te skûtelwaskjen. Lykwols de moaiskyn fan in ‘huisje-zonder-zorgen’ wurdt al yn it twadde haadstikje teneate dien. Dochter Selma hat in ferhâlding mei in troude man, Herman. Dêrnei ha ik fuort it twadde tema fan it boek oansnien: de ferhâlding tusken in famke fan njoggentjin mei in trettjin jier âldere troude sakeman. Troch it ynbringen fan dit (sub)tema wurdt de striid fan kankerpasjinte Hilda wat relativearre. In striid dy't, hoe treffend beskreaun, yn in paskeammerke fan in kleanwinkel begjint:

Foar de spegel beseach se no beide boarsten, gong taastend mei de fingers oer de iene dan oer de oare. Ja, dêr wie it wer. In bultsje, in hiel lyts bultsje, net grutter as in eart, oan 'e ûnderkant fan it boarst! It swit bruts har út. Dat wie dochs net...? (s. 15)

Mar nei ûndersyk yn it sikehûs docht bliken dat it wol ‘mis’ is en dan wit de skriuwster in treflik byld wer te jaan fan wat der allegear bart mei in sûne frou dy't fan 'e iene dei op 'e oare dei in kankerpasjinte wurdt. Net allinne Hilde hat kanker, de hiele húshâlding hat de sykte. De eangst, de ûnwissens fan har echtgenoat wurdt likegoed beskreaun as dy fan de pasjinte sels. It ferhaal wurdt gjin droege opsomming fan feiten en feitsjes fan wat der allegear bart nei de diagnoazes. Ynkringend, dus út noch yn net sentiminteel, wurdt it paad fan in kankerpasjinte ôflein: de besites oan de dokters, dy't yn 'e eagen fan Hilda net mear te fertrouwen binne, de radiolooch dy't in oare miening hat as de sjirurch, it einleaze wachtsjen yn benearjende benaude hokjes dy't wachtkeamer hjitte. De operaasje dy't langer duorret as ferwachte, de emoasjes fan Hilda, mar ek fan har man Freark (hy moat troch Hilda treastge wurde), de bern dy't har gjin hâlding witte te jaan.

En dan de nachten, de freeslike iensumens fan in sikehûs, de eangsten dy't as meunsters

[p. 355]

op 'e loer lizze, alle oeren fan de dei. Nei it ferbliuw yn it sikehûs giet it lijen troch, earst lichaamlik mar letter ek psychys. Want nei de sikehûsopname en it ferbliuw dêr, komt de sesje fan 35 kear radio-aktyf bestriele litte. De minsken yn 'e wachtkeamer dy't har ferskûlje achter covers fan Privé's en Story's, allegearre wurde se stik foar stik skerp observearre en beskreaun. Lang om let fynt Hilda dochs in wize om te libjen, mar garânsjes oer genêzing krijt se net.

Doe't de roman krekt út wie, bespruts Jan Wybenga it boek yn de Leeuwarder Courant (20 maart 1992). De toan fan syn besprek wie de lêbige kant it neist en meinammen de titel boppe it stik, ‘tusken twa kear skûtelwaskjen troch’, rekke de skriuwster bot. ‘Ik fyn it spitich as in resinsint soks boppe it besprek fan “Sûnder garânsje” mient sette te moatten. Dan tink ik dat dy oanhef by krekt dit tema justjes mispleatst is’, sa liet se my doedestiids witte.

De krityk fan Wybenga rjochte him fral op 'e twadde ferhaalline (de ferhâlding tusken Selma en de troude adjunkt-direkteur): ‘De twadde ferhaallijn yn “Sûnder garânsje”, dy't mei de earste neat te krijen hat, is hielendal net de muoite wurdich. It is in soap-story, dêr't men op syn bêst fan sizze kin, dat er der foar guon lêzers faaks te swiere illinde fan it haadferhaal sa no en dan onderbrekt en dêrtroch draachliker makket.’

Wybenga hat wol wurdearring foar Annema har beskriuwingen fan deistige minsken en foarfallen: ‘Publyk yn wachtkeamers, sikehûspersoniel, oare pasjinten, húsgenoaten. It gejeuzel en de rabberijen wurde skerp en geastich werjun yn feardich notearde dialogen.’

Jan Jongsma giet yn syn besprek foar it Friesch Dagblad (11 april 1992) ek yn op de twadde ferhaalline: ‘It yngeande fan “Sûnder garânsje” sit yn de earste reade tried, de twadde komt wat ôfstanliker oer. De dialogen dêryn binne ek folle swakker en bytiden ûnnatuerlik. Dochs misstiet dy tried net yn dit boek. It ferhaal wurdt der perfoarst net riker, mar wol lêsberder fan. It is krekt oft dy twadde reade tried it boek wat boartliker en wat mear relativearjend makket.’

Yn syn einoardiel skriuwt Jongsma: ‘Neffens my stekt dizze nije roman nochal wat út boppe de beide oare [Twasprong en Maleur yn maaie], mar faaks hat dat ek te krijen mei it autobiografysk karakter. “Sûnder garânsje” is sûnder mis in oanwinst op 'e Fryske boekemerk. It is in boek foar in breed lêzerspublyk en it haadtema, it hawwen fan kanker, is yn in Fryske roman noch net earder sa yngeand ferwurke.’

Freark Dam priizget yn Frysk en Frij (april 1992) de libbensechtens fan it ferhaal: ‘Ik ha alle wurdearring foar de wize dêr't de skriuwster dizze slimme problemen yn romanfoarm op behannele hat. De lêzer sil it ferrin fan Hilda har sykte en it geastlik ferwurkjen dêrfan mei spanning en meifielen folgje. Wat hja derby fan sibben, freonen en frjemden oan stipe of tsjinstân ûnderfynt, wurdt gauris net sûnder humor en libbensecht ferteld.’ Dam fynt Sûnder garânsje ‘in oanwinst’ en ‘in nij bewiis dat Froukje Annema-Noordenbos earnst makket mei har stribjen, oannimlike boeken te skriuwen foar in breed publyk’.

No't ik it boek sân jier nei dato op 'e nij lêzen ha, ha 'k wol yn 'e gaten dat it amper mooglik is, alteast foar my, om in objektyf oardiel te jaan. Soks komt fansels troch de bûtentekstuele omstannichheden en it autobiografise karakter fan it boek. De deistige werklikheid - en dat wie dochs ien fan 'e wichtichste

[p. 356]

ynspiraasjeboarnen yn it wurk fan Annema - komt yn Sûnder garânsje eksplisyt nei foaren.

Doe't ik it ferhaal sân jier lyn lies wie ik al rekke troch de autintisiteit en lêsberens, no by de tredde printinge is dat fansels noch de helte mear it gefal. It minsklike ferhaal oer it libben fan in kankerpasjinte, skreaun troch ien dy't wist wat it betsjutte om sûnder garânsje fierder te moatten, is de grutste wearde fan dizze roman. Oer de literêre kwaliteiten mei, foar wa't dêr ferlet fan hat, in oar wol op 'e tekst. Ik kin dat net, sels net yn in literêr tydskrift.

Ut it feit dat der no in tredde printinge ferskynd is, docht wol bliken dat dat brede publyk der noch altyd is, namste skrinender is it dat Froukje Annema net mear ûnder ús is.

Yn myn resinsje yn it Sneeker Nieuwsblad (12 maart 1992) skreau ik dat ik it in ‘treflike roman’ fûn, no slút ik my graach oan by wat Jelma Knol yn har miny-skôging oer Froukje Annema seit: ‘Mei djipminsklike boeken as “Sûnder garânsje” hat se in grutte en bliuwende betsjutting foar har lêzers krigen.’