|
| |
| |
| |
Krityk en antykrityk:
Steven de Jong kontra Jabik Veenbaas
In pet sûnder holle
Der hearsket yn 'e literêre wrâld (ek yn 'e Fryske) in nuver taboe: it is gjin wizânsje dat in skriuwer reagearret op in minne resinsje. Dêr moat er boppe stean. Docht er dat net, dan falt er troch de koer as in lytsgeastige idelteut, dy't gjin krityk ferneare kin. Ik tink dat dit taboe stammet út 'e tiid dat in resinsint in breed oriïntearre erudyt wie, dy't literêr de haadsaken en wichtichste wurken fan syn tiid koe en dêrtroch yn steat wie de foars en tsjins fan in nij literêr wurk fynfielend tsjin inoar ôf te wagen.
Ik leau net mear yn dy geniale erudysje. De literatuer fan dizze tiid is te kompleks en wiidweidich om dêr noch as in sjeny boppe te stean. De geniale eruditen om Michaël Zeeman hinne op 'e VPRO-televyzje binne it faken lang net mei inoar iens, en sa heart it ek.
Doe't Jabik Veenbaas Jelle Krol as resinsint opfolge by de Ljouwerter Krante, wie ik dêr earst wol wiis mei: in serieuze wrotter yn 'e Fryske lettertún as oersetter fan poëzij, skriuwer fan in meinimmend ferhalebondeltsje, in ôfstudearre yntellektueel út Amsterdam. Underwilens hat Veenbaas himsels al gau ûntmaskere as ien fan 'e meast eigenwize nitwits út 'e Fryske skriuwerij, in hol fet, in lege tonne. Syn literêr oardiel is net mear wurdich as dat fan 'e grienteman of de fytsmakker (mar dy ha net de pretinsje resinsint te wezen). In resinsint is net ien dy't allinne in oardiel jout, mar ek ien dy't argumintearret, ynformearret en útleit. Mar fan feiten, mieningen en argumintaasje hat Veenbaas gjin idee en fan literatuer hat er likefolle ferstân as in ko fan pianospyljen.
Stel it gefal, jo hawwe in tsiiswinkel. Jo hawwe jo uterste bêst dien om op kwaliteit te wurkjen. Dan komt der in ynspekteur fan waren yn 'e saak. Dy sjocht om him hinne as moat er in deafonnis útsprekke. Hy freget strang: ‘Wêr komme dy tsizen wei?’
Lokkich kinne jo de beste fabriken en tsiisbuorkerijen opneame, dêr't se ek echt weikomme. ‘Se binne dus dêr makke?’ seit de almachtige potintaat strang.
‘Ja fansels,’ sizze jo grutsk yn jins naïvens.
‘Dan binne se ôfkard, want se groeiden net oan 'e beam’, is it ferneatigjende oardiel. Jo ferbjustere achterlittend ferlit de man as in god der wierheid de saak, dy't jo fierder wol slute kinne. - Sa fielde ik my nei it lêzen fan Veenbaas syn krityk op myn boek In spylman op it binnenpaad yn 'e Ljouwerter Krante fan 12 maart 1999.
Moat men no sa'n hufter, dy't wat de moderne literatuer oanbelanget behalven seachmoal, inkeld wat kachelhoutsjes en oanfretten turven yn syn boppekeamer hat en dat yn 'e tiid fan elektrysk en ierdgas, mar as in absolute diktator syn gong gean litte? Freget dizze kneukelhouwer, dy't jin foar in grut publyk oer de klean fan 't liif ropt en jin oant op 'e boaiem fan jins siel te skande set net om in enoarmen traap tsjin 'e ballen, foar safier't er dy hat?
Jawis en bliksem bin ik rankuneus, om mei
| |
| |
Trinus Riemersma te praten, en it boppe beskreaune taboe seit my neat mear. Wêrom soe men in resinsint net krekt as in gewoane skriuwer beoardielje meie? It moat net gekker wurde.
Mar stel dat Veenbaas mei syn krityk op myn boek gelyk hat, dat syn oardiel berêst op in yngeande stúdzje, in grutte erudysje en in tige sensibele yntuysje (is fansels net sa, hy hat it hiele boek net lêzen)... stel dat dat sa is, dan hat er syn goede namme wol foargoed troch 't skythús spield mei syn dwars troch alles hinne domme en warhollige geëamel oer Lolle Nauta syn essaybondel Stasjonearre yn Fryslân yn 'e Ljouwerter Krante fan 14 april 1999.
Ut dit skriuwsel docht bliken dat Veenbaas net allinne ûnbelêzen is, mar ek noch sa lui as in stôk. Hy is te beroerd om syn boarnen, dy't er fansels nearne fine kin, nei te plúzjen. Nauta wiist him op side 17 noch op in ‘ynformatyf essay’ fan ien of oare Steven de Jong, mar dat knoeierke lêst Veenbaas fansels net. Gefolch is dat Veenbaas fierder giet, dêr't de âlde redaksje fan De Tsjerne (sûnder Nauta) yn 'e sechstiger jierren ophâlden is, sadat men it idee krijt, dat der de lêste 35 jier hielendal neat mear skreaun is yn Fryslân, dat quatrebras en asyl noait bestien ha, dat de affêre Bauke de Jong-Folkertsma der noait west hat. Veenbaas neamt dy wol, mar folslein bûten it ferbân en wêr't dy oer gong komt de lêzer net te witten.
Hy begjint Nauta mei sjerp om 't kin te striken (in weardefol boek, ûnôfhinklikheid, net benaud ensfh.) Al gau bestiet Veenbaas it dan om in miskleun fan Lolle as bewiis fan dy syn grutte skerpsinnichheid op te fieren. Dat giet sa:
Al yn 1959 konstatearret er, yn syn djipsinnich besprek fan 'e fersebondel ‘út 'e pas’ fan Jelle de Jong, dat de eksperimintele poëzij ‘arrivee’ is en dat der faak te ûnkritysk nei dichtwurk sjoen wurdt dat kreas foldocht oan de eksperimintele noarmen.
As in skriuwer it wurdsje ‘djip’ brûkt foar in foarm fan tinken, ‘djipsinnich’ bygelyks (sa sei ik altyd tsjin myn learlingen), dan hat men mei in snob te meitsjen. En wat binne ‘eksperimintele noarmen’? Dêr is wiidweidich oer skreaun, u.o. troch Jo Smit, R.L.K. Fokkema en underskreaune. Konklúzje: allinne in literêre nul wit wat it binne (Veenbaas bygl.).
Wat is it gefal. Yn 1958 ferskynde by útjouwerij Laverman yn Drachten de bondel út 'e pas fan Jelle de Jong, de allerearste eksperimintele fersebondel yn it Frysk. It is noch altyd ien fan 'e meast aparte fersebondels yn 'e Fryske literatuer en baanbrekkend yn 'e Fryske poëzij. Lolle Nauta siet doe yn 'e Tsjerneredaksje en stie blykber noch tige ûnder ynfloed fan syn grutte konfraters Douwe Tamminga en Fedde Schurer, dy't neat fan 'e eksperimintelen ha moasten (Jelle de Jong syn wurk wie neffens Schurer ‘djiptepsychologysk gedweil’). De trúk wie om dizze poëzij yn 't foar al as datearre te ferklearjen; mei oare wurden it aai waard al te hôf brocht foar't it útkaam wie. De wiere reden fan it ôfwizen hie Lolle doe noch net begrepen. Dat wie dat de suvere Frysknasjonalistyske breid de fize ferskes fan Jelle net ferneare koe. Yn syn essay ‘Stasjonearre yn Fryslân’ hat Lolle dat ferskynsel oantoand mei in fers fan Hessel Miedema, mar dat essay, sille wy sjen is fier under it peil fan Jabik Veenbaas.
Yn syn besprek (‘In nekrologysk dokumint’, Stasjonearre yn Fryslân, s. 140-146) miende Lolle (hy beskreau it prachtich yn syn retoryk) de fersen fan Jelle de Jong foargoed yn in Frysk-literêre grêfkelder bysette te kinnen. Yn in essay yn quatrebras (IX-1, 1964/65) helje ik
| |
| |
krekt dit besprek fan Lolle oan as bewiis dat de Tsjerneredaksje neat fan 'e eksperimintelen begrepen hie. Lolle hat my letter yn in priveepetear gelyk jûn. Ut syn essaybondel kin men dúdlik fernimme dat er fan 1964 ôf hiel oars oer quatrebras en benammen oer de skriuwers Jelle en Steven de Jong begûn te tinken. Mar ja, Veenbaas lêst net en wit dus fan neat. Dach Jelle de Jong.
Noch in pear kwakjes sjerp krijt Nauta om it kin, mar dan feroaret de toan stadichoan. De filosoof Prof. Dr. Lolle Nauta wurdt hieltyd lytser en it grutte sjeny Jabik Veenbaas riist fier boppe him út.
‘Mear muoite haw ik mei it essay “Literatuer en engaazjemint” en mei it titelessay’, skriuwt Veenbaas. Ik kin my dat foarstelle. Alhoewol dy essays hielendal net dreech binne, freegje se dochs om in bytsje belêzenheid en erudysje en dat hat Veenbaas absolut net. Nauta leit yn it prachtige essay ‘Literatuer en engaazjemint’ hiel simpel út dat er it net mei Sartre iens is dat in skriuwer himsels bine kin en moat oan in sosjaal program. In keunstner hat, lykas elk minske, net hûndert persint macht oer himsels. En krekt de ûnmacht fan 'e minske is syn engaazjemint neffens Nauta (s. 44). De almachtige Veenbaas kin him hjir fansels neat by foarstelle en tinkt dat engaazjemint propaganda foar in sosjalistyske partij is.
Nauta hellet û.o. Vestdijk en Hermans oan as foarbylden fan engazjearre auteurs. Finaal fout mient Veenbaas en hy besiket dat oan te toanen mei Vestdijk syn boek De koperen tuin. Neffens Veenbaas is dat net in engazjearre roman yn Sartriaanske sin [sic! dêr giet it hiele stik fan Nauta no krekt tsjin!]), mar in djiptepsychologyske roman. Men wurdt mislik fan safolle ûnbenul op it literêre mêd en sa'n striemin lêsfermogen. De naturalistyske psychologyske roman is echt al tiden datearre en klisjee woarn. De skriuwer kin yn dizze tiid net mear de grutte wittenskipper spylje dy't fier boppe syn stof stiet; de wittenskip hat dêr in fierstente grutte ûntjouwing foar trochmakke. Wat foar grutte flauwe kul dy psychologyske roman woarn is, toande Heere Heeresma yn 1972 al oan mei syn karikaturale boekje Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp.
As der ien boek oer de ûnmacht fan 'e minske giet en dus engazjearre is yn 'e sin fan Nauta, dan is it wol De koperen tuin fan Vestdijk. Vestdijk lit de ik-figuer, Nol Rieske, in stikmannich elitêre figueren út W. (= Ljouwert) de hûd fol skelle, omdat dy syn leafdesidoal, Trix, de dea yn neukt hiene. Yn in resinsje spriek Witsen Elias der skande fan: soks koe dochs net yn Ljouwert?
Us grutte psycholooch Veenbaas giet dan fierder: ‘In kritikus moat in skerp en djip [alwer! St.] oardiel jaan oer in boek...’
Flymskerp en glêshelder is it titelessay fan Nauta syn bondel Stasjonearre yn Fryslân. Dêryn jout er in briljante omskriuwing fan syn fisy op 'e Fryske skriuwerij. Allinne Veenbaas begrypt der wer neat fan. Wylst elke televyzjesjogger stadichoan wit wat etnyske suveringen binne, begrypt Veenbaas net wat Nauta bedoelt mei etnysk purisme. Ik begryp net dat dizze sleauwe lêzer (of better sein: net-lêzer) ea syn VWO-diploma foar it fak Nederlânsk helle hat. Dêr moat sûnder mis mei knoeid wêze of der is wat oars...
De oast sit dan ek yn it slot. Veenbaas is wend it fenyn yn 'e sturt te lizzen. Better sein, oan it slot fan it stik tilt it skriuwbeest de sturt op en skyt er op syn proai, yn dit gefal Lolle Nauta. Ja, hy wit ek wol dat de measte minsken fan dit soarte fan keutelsjoernalistyk allinne it slot lêze.
Fan it bêste en loepsuvere essay fan Lolle
| |
| |
dus, doart it grutte sjeny Veenbaas te skriuwen: ‘It heart ta it mindere wurk út it boek. It is te pompeus en belearend fan toan en te troebel fan opset en konklúzje.’ In ferbjusterjend oardiel foar de goeie lêzer. Hoe sit dat? Dat docht bliken út 'e folgjende rigel: ‘Nauta uteret krityk op de âldere Fryske bewegers en skriuwers Schurer en Tamminga....’ ensafuorthinne tetteretet.
Ferbjusterjend, omdat men stadichoan mei help fan it artikel fan Nauta de oarloch yn Kosovo begjint te begripen. Nauta ferdúdliket de begripen ‘etnos’ en ‘demos’, dy't beide folk betsjutte. Etnos is it folk as mienskip, lit us sizze it Fryske folk as ideaal fan 'e Fryske nasjonalisten, it Fryske folk dat suver is, puer, frij fan kriminele en ûnseedlike smetten, it folk dat net neukt mei de kul en de kut, mar net fierder komt as in tútsje. Demos is it folk as ynwenners fan in steat, yn ús gefal de Nederlanners yn Nederlân mei de hiele besmodze rotsoai oan Hollanners, Grinzers, allochtoanen, asylsikers, joaden, Turken, kriminelen, huorrejeiers ensfh., koartom, lju fol mei smetten dus. Fan etnos komme de besmette wurden etnisiteit en etnysk. Fan demos komt demokrasy. Etnysk purisme (eartiids neamden wy dat nasjonalisme) sit blykber sa djip yn 'e minsklike siele bebakt, like djip as in religy, dat de etnyske purist net sjocht dat der yn 'e realiteit wat net mei syn fisy strykt. Sa sjogge de suvere etnyske Serviërs de flechtlingen net, dy't by tûzenen yn alle húskeamers oer it skerm strampelje. De Friezen wiene sa suver geef en earlik en sljocht en rjocht dat in man as Folkertsma noait antysemityske uteringen dien hie yn in artikel, ek al stie it swart op wyt, sa't Bauke de Jong yn fotokopy oantoande. De haadrolspilers dêr't Nauta it oer hat, û.o Tamminga en Schurer, wienen etnyske puristen, net omdat se alle ûnreinen deameitsje woenen of it lân út peste, mar omdat se it Fryske folk suver hâlde woenen fan fize praatsjes en tsjin alle feiten yn de suvere folkse Fries Folkerstsma frijpleiten fan antysemitisme. - Dat is it heldere ferhaal fan Lolle Nauta, mar Jabik Veenbaas makket der hutspot fan. Hy sil dochs sels gjin etnysk purist wêze...?
As ien dom is, kin ik it him ferjaan; as ien lui is, ek noch wol, sels bin ik dat ek wol ris. Mar as ien dan syn lege holle brûkt om nei boppen ta te slikjen (Obe Postma, Fedde Schurer, Douwe Tamminga, Trinus Riemersma) en nei ûnderen ta te traapjen (Benny Holtrop, Steven de Jong, Jelle de Jong, Lolle Nauta, Sjoerd van der Schaaf) dan neam ik sa'n figuer in skriuwmof. Mar dat mei ik net, want dêrmei diskriminearje ik de Dútskers.
De loarte dêr't Veenbaas syn wanprodukt mei einiget, is tekenjend: Prof. Dr. Lolle Nauta kin syn skiednis net. En dat op grûn fan it feit dat Douwe Kalma in kollaborateur wie en Schurer net (as soe Nauta dat net witte en boppedat giet it ferhaal dêr hielendal net oer; Kalma wie yn 1953 al ferstoarn, fier foardat Nauta begûn te skriuwen en dy spilet amper in rol yn dizze skiednis). Je moatte mar doarre.
Ik hoopje dat it op 'e redaksje fan 'e Ljouwerter Krante oer it fenomeen Veenbaas goed donderjen is. Der sil dochs wol ien yn dy redaksje sitte dy't safolle kultureel besef hat, dat er sjocht dat de strapatsen fan dizze pet sûnder holle igge noch seame roaie? Gâns Friezen lêze al sa'n bytsje en kinne amper Frysk lêze. As se dan ek noch foarljochte wurde troch dizze kultuerbarbaar helpt de krante it Frysk wol mei yn 'e fernieling. Dat kin dochs de bedoeling fan 'e âld Ljouwerter net wêze? Glêsheldere artikels as fan Nauta as ûndúdlik foarstelle, neam ik falske foarljoch- | |
| |
ting, plat sein boerebedroch. Ik ha altyd trou myn abonnemintsjild betelle en ferwachtsje dan ek waar foar myn jild. De Ljouwerter moat kwaliteitskrante bliuwe.
Steven H.P. de Jong
| |
Nijsgjirrige punten
Ik haw op in oar plak yn dit blêd [s. 294] skreaun wat ik tocht oer goede en minne polemiken, en ik tink, yn de geast fan dat stikje, dat De Jong hjir te maklik tinkt dat it fentilearjen fan haatlikheden itselde is as yngeande krityk jaan. Dochs giet it De Jong lokkigernôch ek wer net hielendal allinne mar om it rachen en skellen en snijt er ek in pear nijsgjirrige punten oan, dêr't ik graach efkes op yngean.
Alderearst dit. Ik tink ek nei it lêzen fan Steven de Jong syn stik noch hieltyd dat Nauta ûngelyk hat mei syn stelling dat ‘yn dizze tiid de grutte keunstner him altyd [kursivearring fan my] ynset foar de minske dy't lijt’, op hokker yngenieuze manear er dy stelling ek ferantwurdet. Op himsels fyn ik wol, dat De Jong in punt hat, as er úthâldt dat De koperen tuin opfette wurde kin as in boek dêr't de skriuwer him identifisearret mei de ûnmacht fan bygelyks Trix.
Myn foarbyld is problematysk. Mar hy hat om te begjinnen ûngelyk as er seit dat ik it wurd djiptepsychology sûnder grûn op Vestdijk tapas. De djiptepsychology, de psychology dus dy't, nei Freud, de ûnderbewuste driuwfearren fan de minske ûndersiket, spilet by dy auteur in belangrike rol. Yn suver al syn wurk, net allinne by Nol Rieske, mar ek bygelyks by Victor Slingeland yn Het glinsterend pantser, in roman dy't jo sûnder muoite opfetsje kinne as in stadige ûntmaskering fan de djippere psychyske driuwfearren fan dizze man.
Mar dat is net it haadpunt. Myn krityk op Nauta is, dat er de moderne keunstner altyd mei it engaazjemint ferbynt, en dy krityk hâld ik steande as er dat engaazjemint beheint ta ‘it besef fan syn eigen ûnmacht as minske’. Yn myn resinsje haw ik skreaun dat de moderne skriuwer net allinne erfgenamt is fan tinkers as Marx, mar ek fan tinkers as Freud en Nietzsche. Oer it erfskip fan Marx sille we it op dit stik wol iens wêze; it is dúdlik dat de solidariteit en de minsklike ûnmacht binnen it ramt fan dat erfskip in wichtige rol spylje. Mei Freud wurdt it, tinkt my, al oars. Fan Freud, soene jo sizze kinne, hawwe wy leard dat fan ús beskaafde bûtenkant djippere driften de grûnslach foarmje. Oan 'e iene kant makket it Freudiaanske erfskip ús bewust fan ús ûnmacht, fan ús lijen, mar oan 'e oare kant kin dat erfskip ús just ek bewust meitsje fan ús yn eroatyske oerdriften bewoartele machtsdrift. It is dus al dreger om it erfskip fan Freud yn 'e moderne keunst allinne mar yn it perspektyf fan de ûnmacht te besjen.
En by Nietzsche - De Jong sil dochs hooplik net ûntkenne dat Nietzsche in protte ynfloed hân hat op de moderne literatuer - feroaret it perspektyf al hielendal. By Nietzsche is de ‘Wille zur Macht’ just in haadtema; hy rjochtet him mei klam tsjin de solidariteit mei it lijen. Ik sitearje yn dit ferbân efkes in pear sintsjes fan de lêste bledside fan Also sprach Zarathustra: ‘Mein Leid und mein Mitleiden - was liegt daran! Trachte ich denn nach Glücke?’ En ik merk op dat de ynfloed fan Nietzsche bygelyks te fernimmen is yn it fitalisme fan Marsman (dy't de Zarathustra-oersetting fan Endt nammers ek ôfmakke hat). Fan hokker ûnmacht tsjûgje Marsman syn regels ‘ik
| |
| |
erken maar één wet: / leven [...] allen, die wegkwijnen aan een verdriet, / verraden het en dat wil ik niet’, út it fers ‘Lex barbarorum’?
Doe't ik myn stik oer Nauta skreau, hie ik noch in oar foarbyld yn gedachten fan in moderne skriuwer dy't syn ûnmacht as minske net sintraal stelt. Dy skriuwer wie De De Sade. No is De De Sade yn letterlike sin gjin tweintichste-ieuwer (hy libbe fan 1740-1814), mar net ien sil my ûntstride dat it in by útstek moderne skriuwer is - it seit genôch dat nochal wat fan syn wurk earst yn dizze ieu publisearre waard. Yn De Sade syn boeken bart it noch al ris, dat rike minsken op seksueel-sadistyske wize misbrûk meitsje fan earme stakkerts. Wêryn sit dan neffens De Jong yn dit gefal de solidariteit mei de minske dy't lijt?
It punt is dat dy solidariteit by De Sade ûntbrekt. Wat De Sade neffens my modern makket, is it feit dat er de tradisjonele moraal trochbrekt en provosearret, dat er ús de tsjustere, wrede, ûnmeilydsume úthoeken fan de minsklike siele sjen lit, de úthoeken fan de macht.
De Sade is in uterste, in grinsgefal, soene jo sizze kinne, mar grinsgefallen sizze faak in soad. En dit grinsgefal seit my, dat de keunstner yn 'e moderne literatuer, mear as foarhinne, de mooglikheid hat om frij mei de moraal om te gean.
Nauta seit yndied dat it ‘engaazjemint fan de keunstner bestiet yn syn ûnmacht as minske’, en hy komt dan mei it foarbyld fan Chaplin, dêr't er oer seit: ‘As Chaplin spilet, spilet er altyd syn eigen ferline, it ferline fan in ferdrukte.’ Wer dy ferdrukte! It punt is hjir, tink ik, dat Nauta syn foarbyld wer te folle kiest by syn teory. It is wier net dreech om by Chaplin engaazjemint te finen, yn eksplisyt-tematyske sin (de maatskippijkrityk yn The Great Dictator en Modern Times leit der wol hiel tsjok boppe-op) likegoed as yn mear ferhoalen sin - Chaplin spilet altyd de ferhûddûke swalker.
Mar lit my dan ris in oare út en út moderne film neame: A Clockwork Orange fan Stanley Kubrick, dy't ús in iiskâlde, spikerhurde ferbylding jout fan de wrede machtsdriuw yn 'e praktyk. Kubrick wiist ús yn dizze film net op de ûnmacht fan de minske, mar op syn macht. Hy lit ús sjen dat de minske in potinsjele machtsbolle is, in potinsjele Eichmann, en hy lit ús sjen dat machtsmisbrûk leanje kin.
Ik foegje dêr oan ta dat Nauta him op dit stik net beheint ta de literatuer, mar it oer de keunstner as sadanich hat, en ik merk wat dat oangiet op, dat de ferbining tusken keunstner en minsklike ûnmacht yn de byldzjende keunsten en yn de muzyk noch folle minder faak oan 'e oarder is. Fan it wurk fan Picasso - dy't mear makke as allinne de ‘Guernica’ - en Dali kinne jo net allinne mar úthâlde dat it de ûnmacht of de ferskuordheid fan de moderne minske fertsjintwurdiget. Der sit yn har wurk ek in elemint fan krêftige geastlike frijheid, fan de macht om radikaal te brekken mei de natuerlike foarstelling en in eigen fantasywrâld te skeppen.
De minsklike ûnmacht, dy't syn eigen ûnmacht is, stiet by de moderne skriuwer noch al ris sintraal - dat haw ik nammers yn myn resinsje ek al úthâlden -, mar spilet yn 'e literatuer en yn 'e keunst yn algemienere sin gjin allesbepalende rol, lykas Nauta hawwe wol. De moderne keunstner kin de ûnmacht ek fersmite, hy kin de kant fan it libben kieze, of hy kin de kant fan de macht sjen litte of sels befêstigje.
Ik gean koart yn op in twadde punt. De Jong fynt dat de naturalistyske psychologyske roman dea is. No heart er my gjin pleit foar
| |
| |
de roman yn de naturalistyske tradysje hâlden, ek net yn myn resinsje, ik hie it oer de ynfloed fan de djiptepsychology, en ik haw dat wurd hjirboppe ferantwurde. Der wurdt al in heale ieu lang no en dan sein dat de ‘psychologyske roman dea is’. Rodenko skreau it fuort nei de oarloch, by Riemersma haw ik it wolris lêzen, De Jong skriuwt it no wer. Dochs liket de moderne roman hieltyd wer te bewizen dat de mooglikheden fan de psychologyske roman noch lang net útbrûkt binne. De ferklearring foar dat eigenaardige úthâldingsfermogen soe wol ris lizze kinne yn it feit dat dit type roman út soarte dalik ferwiist nei de inerlike, de geastlike ûntjouwing fan de minske. Miskien tsjut it begryp ‘psychologyske roman’ au fond wol mear oan as allinne in romansjenre, en kinne we it suver brûke as oerkoepeljend begryp foar alle romans dy't, op hokfoar wize ek, in geastlike ûntjouwing ferbyldzje.
Ik bin by myn tredde punt bedarre: Nauta syn resinsje op Jelle de Jong. Ik haw dat in yntelligint stik neamd, en De Jong kin noch sa fulminearje, ek nei it lêzen fan syn wjerwurd lûk ik myn lof foar it stik net yn. En ik soe ek sizze wolle dat ik it stik ek noch altyd aktueel fyn. Nauta jout oan, dat de eksperimintele keunst, krekt as nammers de tradisjonele keunst, syn epigoanen hat, syn moaden, syn tradysje. Mar tagelyk bekritisearret er de (net-eksperimintele) tradysje, dy't de eksperimintelen te simpel feroardielet, en wiist er der op, dat ek in mindere god as Jelle de Jong syn wearde foar de takomst hawwe kin. Ik fyn dat ek foar de hjoeddeiske krityk in brukber stânpunt.
As jo hjoed de dei in eksperiminteel boek skriuwe, ûntkomme jo der, hjoed noch folle minder as yn de jierren fyftich en sechstich, net oan om jo sels te setten yn it ramt fan in eksperimintele tradysje; it eksperimint op himsels nommen is tradisjoneel! Dêrom moat it eksperimintele, likegoed as it net-eksperimintele, yn in boek altyd wiermakke wurde, it moat ûntkomme oan it moadieuze, oan it sjabloanmjittige, it moat substansjeel wêze.
Dan woe ik no noch wat kwyt oangeande De Jong syn alinea's oer de ‘etnisiteit’. Ik gryp efkes werom op myn resinsje. Ik haw dêr sein dat ik fyn dat ‘Nauta de beladen term “etnisiteit” fierste maklik foar de âldere garde Fryske taalstriders brûkt’. Ik haw mei oare wurden sein dat er ûnnuansearre riddenearret. En as De Jong it fuort mar oer Kosovo en etnyske suveringen hat yn dit ferbân, jout er no krekt oan wat myn probleem is. De term ‘etnisiteit’ wurdt hjoed de dei yndie suver dalik yn sa'n inketswarte kontekst setten, en mei it suggerearjen fan sa'n kontekst moatte jo hiel foarsichtich wêze. En Nauta is dat net, omdat er Douwe Kalma, dy't yn 'e lêste oarloch kollaborearre mei in rezjym dat werklik etnyske suveringen propagearre, op ien rychje set mei fersetsminsken as Schurer. Myn krityk op Nauta is net dat er Tamminga en Schurer oanfalt. Ik sis yn myn resinsje wurdlik dat er gelyk hat as er dy generaasje ‘ferwyt dat se harren nei de oarloch te sletten en krampeftich opstelden foar de eksperimintelen oer en dat se te min krityk ferneare koene op har eigen fermidden’, en ik nim it eksplisyt foar Folkertsma-kritikus Bauke de Jong op. Myn krityk is dat Nauta gjin nuânse oanbringt, en as De Jong it op dit punt mei Nauta iens is, docht hy it likemin.
In pear lêste wurden. De Jong fynt earst dat ik Lolle Nauta mei sjerp om it kin stryk, efkes letter dat ik op him traapje. Hokker fan 'e twa is it, dames? Heart Nauta eins wol yn it rychje thús fan minsken oan 'e ûnderkant dêr't ik op traapje soe? Ik kin my fersinne, mar Nauta is
| |
| |
neffens my in emearitus-heechlearaar mei nochal wat namme. En heart De Jong sels, as Gysbert Japicxpriis-winner en Q-pommerant, wol yn dat rychje thús? Of soe it faaks ek sa wêze dat ik Nauta syn boek op guon punten bekritisearje, op oare punten loovje, dus dat myn krityk op him fasetten en nuânses hat? En soe it faaks ek sa wêze dat ik my yn myn kritiken net folle oanlûk fan it gegeven dat it wurk dat ik resinsearje al of net dat fan in pommerant is?...Och, de wierheid is fansels dat De Jong poerrazend wie oer de krityske resinsje dy't syn nijste boek fan my krige, en dat er no yn 'e hite hei alle middels tastien achtet om my te treffen. Skelle, rabje, yntimidearje, it makket him neat út. Goed, elk syn styl, ik hâld it by myn arguminten. Ik fyn it nammentlik wat te simpel om ien dy't it net mei my iens is dalik in kultuerbarbaar of in ‘skriuwmof’ te neamen. Mar ik stel wol fêst dat de flymskerpe polemikus Steven de Jong min oer krityk kin.
Jabik Veenbaas
|
|
Auteursrechtelijk beschermd