Trotwaer. Jaargang 31

[p. 205]

Hepke set troch
Sjoerd Bottema

Rink van der Velde, Hepke. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 1999. 248 siden. f 29,50.

‘Doe't mem Ruerdsje op har 94ste en nei in lêste warskôging (“Tink derom, lit dy net yn 'e sek naaie troch Wobkje, want dy wol har Hammy op 'e troan ha”) de holle dellein hie en Hepke fan notaris te hearren krige dat it molkkwotum allinne al in lytse twa miljoen gûne opsmite soe, doe stelde dizze Hepke fêst: “Dan bin 'k dus miljonair.”’ Dy prachtige sin is de earste fan Van der Veldes nijste roman. De earste en miskien ek wol de bêste. De lêste wurden fan mem Ruerdsje dogge sterk tinken oan de warskôging dy't vader De Keizer op syn stjerbêd oan syn soan meijout yn de novelle Een ontgoocheling fan Willem Elsschot: ‘Zeg aan moeder,’ - op dat stuit wurdt in bestelling stienkoal ôflevere - ‘dat ze goed toekijkt of we worden verneukt in 't gewicht’.

It is typearjend foar beide skriuwers, Elsschot en Van der Velde, dat hja wars binne fan sentimintaliteit en, om soks foar te kommen, op gefoelige mominten in ruk oan 'e pin jouwe: se wurde dan wat rûch yn 'e bek en/of freegje omtinken foar banale saken. It hat by Elsschot syn imago fan synikus fersterke. Dat synisme blykt fierder út de personaazjes dy't Elsschot opdrave lit: idealisten fan it type it himd is my neier as de rok, antihelden waans idealen net fierder rikke as har eigen noas. Sokke mannen as De Keizer bygelyks en soms ek Laarmans, benammen yn Kaas, lytsboargerlike middenstanders en kantoarklerken dy't alle seilen bysette om gewichtiger te lykjen as hja binne. Dat leit by Van der Velde justjes oars. Syn personaazjes steane faak bûten de wrâld fan de fatsoenlike boargerij, hja geane har eigen dwerse wegen, ha it mier oan ‘heuge hearen’ en lizze gauris yn tsjok waar mei it gesach. Mar in roman as De Verlossing, oer de ateistyske winkelman Pol van Domburg en dy syn striid tsjin de doarpspastoar en de pleatslike grutgrûnbesitter, soe sa yn it oeuvre fan Van der Velde passe. En sa't Elsschot syn personaazjes, nettsjinsteande alle synisme, noait echt falle lit, mar úteinlik dochs mei in sekere waarmte en sympaty beskriuwt, sa is Van der Velde mei hert en siel ferslingere oan syn warbere wâldmantsjes, dêr't er, sa docht ek wer bliken út syn nijste boek, mar net oer útpraat rekket.

En hoe sit dat mei Hepke, de haadfiguer út Van der Velde syn nijste roman? Is dat ek wer sa'n typysk Van-der-Velde-figuer? Ja en nee. Hepke hat wat tsjinstridichs. Oan 'e iene kant is er dúdlik lid fan 'e famylje: in swijsume, wat stúmske figuer, dy't allinnich syn eigen dwerse sin docht en him dêr sels wol mei rêdt, taai as hier, net stikken te krijen, ek net as se him in kûgel troch it boarst jeie: Hepke set troch; hy hat in grut portret fan Domela hingjen en is in sympatisant fan Fidel Castro en Che Guevara; in ienlike âldfeint dy't alhiel los fan himsels en bûten de stringen fan 'e fatsoenlike boargerij rekket, as er it oanleit mei de hertstochtlike Kubaanse Soraya Maria Consales. Mar, en dat is de oare kant, dizze Hepke snokkert bytiden as in lyts bern, freget de plysje om help, stimt op de VVD, en wurdt by einbeslút grut boer en miljonêr en boppe-

[p. 206]

dat in spesjalist op it mêd fan de digitale ynformaasje en kommunikaasje, trochknypt yn alle ins en outs fan Internet en E-mail. Hy kin ek wakker linich mei talen oerwei en dat wylst er op 'e legere skoalle op ‘lezen’ in fiif hie. Hy is sa ûnsjoch as de nacht, in âld-feint mei likefolle sjarme as in kalkneil, dy't dochs de waarmbloedige en bloedmoaie Soraya oan him wit te binen; mar goed, dêr sil syn jild en syn paspoart wol mei te krijen ha.

Dizze Soraya krijt, as hja yn Ruslân studearret en as dêr de segeningen fan perestrojka en ekonomyske herfoarmingen de wrâld op 'e kop sette, de Russyske mafia achter de broek en rekket fersille yn prostitúsje en frouljushannel. It is oan Hepke om har dêr wer út te heljen. Dat is de iene helte fan it boek. De oare helte beskriuwt it karakter en it libben fan Hepke syn foarfaars, want de skriuwer wol ús leauwe litte dat wy dat allegear witte moatte om Hepke syn hâlden en dragen fan hjoed de dei goed begripe te kinnen. Neffens my hie it dêr foar in grut part wol sûnder kinnen, al hiene wy dan al in pear smaaklike ferhalen misse moatten. De wiidweidige oandacht (144 siden) foar de ‘foarskiednis’, sa't Van der Velde it neamt, stiet net yn ferhâlding ta de twadde helte (100 siden) fan it boek, dêr't de skriuwer ynienen koart kriemt en Hepke yn rap tempo mei de fijân ôfweeft. Dy saneamde foarskiednis hat boppedat amper of neat te krijen mei hoe't Hepke letter noed stean moat foar syn Kubaanse skarreltsje.

Willem Elsschot wie in man, as skriuwer alteast, fan in bytsje wurden. Yn syn boeken gie er meastal koart om 'e hoeke. Syn tsjokste boek telt goed 100 siden en it sammele proaza, alve romans en novellen, beslacht 722 siden, dat is yn trochsneed 65 siden per boek. Soks sil Rink van der Velde, dy't ik wolris sizzen heard ha dat er Elsschot ta syn favorite skriuwers rekkent, grif oansprekke. Op side 234 (!) fan syn nijste boek seit er sels ommers dat er in hekel hat 'oan grouwe boeken, der ferskine hjoed de dei fierstente folle tsjokke boeken. It sil wol fan dy moderne tekstferwurkers komme, it giet sa maklik, no. Dat typt op 't heden mar in ein fuort en tinkt nearne mear oan. Mar ik fyn, as jo je boadskip net yn twahûndert siden oerbringe kinne, dan moatte jo der net iens oan begjinne.’

Dat it fandatoangeande mei dit lêste boek sa út 'e klau rûn is, komt omdat it ferhaal mei de skriuwer ‘op 'e rin’ gien is. Syn haadfiguer, Hepke, is him ‘oer de holle groeid.’ Dy Hepke wit him nammentlik skoan te rêden mei allerhande modern gemak en dêr hat, lykas bekend, Van der Velde it oer it generaal net op stean. ‘Hepke en ik ha doe ôfpraat, dat ik mei it ferleden rêde soe en hy mei it heden en dat skreau ik dan wol op. Mar dat lêste is net folle wurden. Ik ha it wol besocht hear, mar it is by wat gepiel bleaun.’

Mei dy sympatike selsspot makket de skriuwer mooglik sliepende hûnen wekker, de kritisy, mar tagelyk slacht er har de wapens fansels wol út hannen, mei't er de krityk al yn 't foar is. En om't kritisy ornaris eigenwize hûnen binne, dy't har neat troch in oar wiismeitsje litte, ek al is it de skriuwer sels, soe de kâns bestean kinne dat hja dit mankemint koppich ferswije of it sels goedprate. Sa eigenwiis wol ik lykwols net wêze. Ik sis it dus de grutte skriuwer braaf nei: mei ‘it heden’ is it yn dit boek net folle wurden. De skriuwer bliuwt fierstente lang stykjen yn ‘it ferleden’ en lit Hepke syn hiele famylje - pake Hepke Onbelet en beppe Lokke, pake Wander Bijsterveld en beppe Richtsje, heit Oege en mem Ruerdsje, suster Wobkje mei de man en neef Hammy - wiidweidich de revue passeare.

De famylje hâldt ta yn ien of oare úthoeke

[p. 207]

en is ek fierder o sa op harsels, mar de inkele kunde dy't hja ha, krijt ek noch alle omtinken: de arbeider Steffen Sterk en de mollefanger Melle. It binne stik foar stik typysk figueren út Van der Velde syn rariteitenkammenet fan dôfhûdige, dwerse en tipelsinnige wâldmantsjes en -wyfkes. Bodders en wrotters, altyd wrakseljend mei it gesach en de heuge hearen. Baggelers, lytse boeren en arbeiders, mei gauris in fûleindige Domelaoanhinger dertusken. Spekje foar it bekje fan de leafhawwers en dy binne der by boskjes, ek Hepke fljocht al wer ta de winkels út.

Jawis, kostlike typkes, sa'n ien as dy mollefanger bygelyks, Melle: ‘“Mollefange, dat wie jo bestean, mar wol in sober bestean, soe 'k sizze.’ ‘En murdzje fansels en hjerstmis wilsterflappe en neitiid achter de guozzen oan yn de Lege Midden. Ik ha der ek wol bêste jierren mei hân, hear. Goed om tinke, der ha jierren west dat wy foar de mollefeltsjes fjouwer stoeren barden en foar in deade murd seis ryksdaalders.”’ Melle fangt yn 'e blikke fan it bejaardetehûs in seldsume goudmol en dat jout oanlieding ta in typysk Van-der-Veldetafferieltsje, de âlde bûtenman dy't mei syn eigenaardige gewoanten en hobby's hieltyd wer oanrint tsjin de noarmen fan de moderne maatskippij: ‘Hy spikere it feltsje fan dy seldsume goudmol op in plankje en sette it tsjin de sintrale ferwaarming om te droegjen. Soks rûkt in bytsje, dat is sa. Se hienen de ferwaarming trouwens fierstente heuch. Dat hy smiet de doar fan syn keamer iepen, dan koe it wat luchtsje. Doe stonk it de heule gong oer, it like Burgum wol, waard der neitiid sein. Suster Reina hat it plankje mei it fel ôffierd, se hold de noas tusken tomme en finger ticht.’ Dat is vanzelf om je te besauwen en te vergrijmen, om it marris op syn Bokwerds te sizzen.

Komt der ek noch yn foar, Bokwerts. Hepke hat it, yn 'e earste klasse fan 'e lânbouskoalle tsjin de dosint oer ‘bij ons achterhuis’. Aardiger as dat grapke is de wize wêrop't Van der Velde it moderne turbo-taalgebruik mei de gek beslacht: ‘Mag ik langs komen voor een babbeltje, Homme? Ik heb wat facts, misschien kunnen we daar even mee stoeien.’

As der ien by steat is om te ‘stoeien’ mei taal - bokwerts, turbo en geef - dan is it Van der Velde wol. Al bin ik hjir en dêr wol ris wat tsjin kommen dêr't ik net oeral fan bin. Ik ha jierrenlang meidien oan it doarpstoaniel en de marionetten yn dy stikken seine om it hutsjemutsje ‘hawar’, in wurd dat ik oars noait ien sizzen hear. Van der Velde mei it wol graach brûke. ‘Duvekater’ is ek sa'n wurd; it Fryske ekwivalint fan ‘verduiveld’ en ‘deksels’, fan dy jongesboekewurden út de jierren fyftich dy't wol ‘pittich’ klinke, mar net yn it grouwélige: we hâlde it netsjes. Mar de slimste misser stiet op side 225, dêr't Hepke yn ien sin twa kear ‘potferdomme’ seit. Beskaafd flokke, hyt soks. Jasses. Neat foar Hepke, liket my. Temear net om't er earder yn it boek wol gewoan flokt sa't it heart. Mar hawar, nettsjinsteande dat en even sa goed: prachtich Van-der-Velde-Frysk, sa geef as kryt en dochs hiel oars as fan de Afûk.

Fan in ferhaalline is yn it part dat it libben fan Hepke syn foarfaars beskriuwt, it grutste part fan it boek, amper sprake. It is in kaleidoskoop fan op harsels steande foarfallen, dy't ek los steane fan de ferhaalline dy't Hepke syn aventoeren yn ‘it heden’ bestrykt. En ek dy krityk ha ik net fan mysels mar wurdt my troch de skriuwer yn 'e mûle lein: ‘Bringt it ús wat neier ta Hepke, al dy sterke stikken fan syn maat Melle Hof oer eartiids? It wie it doel

[p. 208]

al, mar it hat der wol oan.’ Pas op side 144 komt der min ofte mear in ein oan al dat ‘geëamel oer froeger’, sa't de skriuwer it sels neamt, iroanysk bedoeld fansels, want yn werklikheid fynt er it prachtich, dy ferhalen oer froeger, oars soe er him der net sa oan oerjaan of by neier ynsjen flink yn syn manuskript skrast ha.

Om my hie er dat wol dwaan mocht. As er it earste part mei de helte ynkoarten hie, dan wie it boek moai ûnder de 200 siden bleaun en hie de skriuwer himsels op dat stik fan saken ek neat ferwite hoegd: ‘Dat gyng mar troch, op 't lêst hie 'k al twahûndert siden en noch wie de ein net te sjen.’ It giet dan mei it fertellen stadichoan hurder en hurder en de ein fan Hepke syn aventoer wurdt ôfraffele, dêr binne wy net iens by, dat wurdt ús út de twadde hân dúdlik, en hoe't it dêr krekt by om en ta gien is, dêr meie wy nei riede. Ik ha op himsels neat tsjin op sa'n beknopte en yndirekte manier fan fertellen. Mar it stekt yn dit boek wol wat nuver ôf by it wiidweidige omdoarmjen yn it ferline, toen onze Mop een mopje was of sels noch berne wurde moast.

Wat in ynlieding wêze soe, hat sawat it hiele boek oergroeid, is it boek wurden en wêr't it boek oer gean moast, de saak dêr't it foar de haadfiguer om draait - syn aventoeren mei Soraya Maria Consales en de konfrontaasje mei it naasje dat har, en dêrmei ek him, efterfolget - is ferwurden ta in útlieding, in epilooch.

Dat wol net sizze dat Hepke in min boek is. Wa't net sêd kin oan Van der Velde syn molle- en murdefangers, die scheurt zich wederom bijtijden de buisen uit en wa't se sa stadichoan wol faak genôch meimakke hat, de Snoaden, de Hutten, de Wykstra's, de Levy's, de Onbeletten en de Bijstervelds, dy hat altyd noch in boek yn hannen dat bytiden tige geastich is, in beskate spanning hat en skreaun is yn in flotte, libbene styl.