Trotwaer. Jaargang 31

[p. 160]

Steateferkiezings 1999: in imagoprobleem?

CDA wint, positie paars brokkelt af (FD); CDA blijft grootste in Friesland (LC). De útslach fan de Steateferkiezings wie ferrassend: de PvdA bleau yn Fryslân op 14 sitten stykjen (en krige lanlik tsien persint minder stimmen as by de Keamerferkiezings fan ferline jier), it CDA hold syn 18 sitten (en wûn lanlik seis persint). Ek RPF/SGP (2), GPV (1) en FGF (1) bleaunen stabyl. De winners wienen Grien Links (fan 2 nei 5) en de FNP (fan 3 nei 4). De liberalen ferlearen: de VVD sakke fan 10 nei 9, D66 fan 3 nei 1. Al skoden de Fryske Steaten dus in tikje op nei links, it Kolleezje fan Deputearre Steaten sil wer bestean út CDA, PvdA en VVD.
Oer de kampanje en de útslach in kommentaar fan Klaas Jansma, oer de diskusje oer it besteansrjocht fan de provinsjes in skôging fan Peter de Haan.

Mar net wer stimme

Om it hjir foar dreamers draachlik te hâlden, moat men it fan 'e argewaasje ha. Striid en ideaal, Fryslân hat der ieuwen in paradys fan west. Dat ha wy hân. Read en blau en fyn en grou ienriedich ien - sa is it wurden.

Wa't in skoft op in provinsjehûs tahâldt, kriget wat in apart sicht op 'e wrâld. Oars is it net te begripen wêrom't Ed Nijpels en de lieders fan 'e grutste trije partijen nei de ferkiezings fan 3 maart krimmenearren oer de lege opkomst. It wie 54 persint, neffens Ploeg, Heldoorn en Van Klaveren te min. Ik fûn it noch hiel wat. Eins te folle. Want stimme is kieze, en der wie neat te kiezen as men net by de splinters útkomme woe. Oer wynmûnen net en de ferhalding stêden-doarpen net, oer it kanaal nei Drachten ta net en oer de ekonomy net, en oer miljeu en kultuer alhielendal net. Dêr woene se net oer yn debat.

De ferkiezings fan 1999 gongen sadwaande nergens oer. Dat wie ek wol te begripen. Jo hawwe mei trije grutte partijen in mearderheid fan santich persint en jo wolle nei de ferkiezings mei dyselde oare twa fierder. Dan hat men gjin ferlet fan gedonder. Ik ha dêr frede mei om't der logika yn sit. Mar fergje it folk dan net op stimmen, want dat is poppekast - en ûnlogysk.

De grutte trije hawwe it folk de mooglikheid ta kiezen ûntfytmanne. Se ha gjin ferlet mear fan demokrasy. Dat is de measte minsken ek wol goed. Hja ha allegear in autootsje. En se wolle ek gjin gedonder, oars hiene Verf en Van der Baan wol mear stimmen krige.

It heart by de tiid. Dy't de sile lûke moatte, hawwe in oare driuw as de idealen fan foarhinne. Wat moat men dêr ek mei. It fjoer is ferfongen troch moderne klimaatbehearsking, mei de termostaat winters en by 't simmer op 22. En der binne pillen foar de lust. Dit is in lan fan frede en konsensus, it bestjoer is ridlik en fatsoenlik, de lieders freonlik en midsmjittich. En it is foar en boppe alles saai, sa saai as in middestansdoarpke yn Kent, salang't in lustmoardner him dêr net oan 'e katten fergrypt. De lju fiele har dêr noflik ûnder, want wy binne allegear like ridlik, fatsoenlik en midsmjittich.

Soks hat fansels mei belang en ambysje te krijen, by de fertsjintwurdigers dy't op tal

[p. 161]

De ferkiezingsjûn op it Provinsjehûs: Grien Linkslistlûker Willem Verf wurdt lokwinske troch ferliezer Carla Dijkstra fan D66; FNP'er Jan van der Baan (midden) heart ek by de winners; CDA'er Jan Ploeg en VVD'er Gerard van Klaveren (links) meitsje de balâns op. (foto Friesch Dagblad/Frans Andringa)

steane alderearst. De measte Steateleden komme út it ûnderwiis of de amtnerij, beroppen mei lifetime employment en beheinde kânsen. Dêr sitte ornaris de lju net dy't op aventoer út binne. As se oer fjouwer jier net wer keazen wurde, krije se de dei dy't se foar it mienskipsamt ynlevere ha gewoan werom.

Sa is foar frijwat deputearren in sit yn DS benammen in aardich baantsje. Leararen en wolwêzenswurkers fertsjinje ornaris gjin 170.000 gûne, deputearren wol. Mei as ekstra in tsjinstauto, in siktaresse, in fêst plakje yn 'e krante en de aktualiteite-rubriken, en in goede wachtjildregeling. En in beskieden, fatsoenlik poarsje macht. It sitplakje beset hâlde is it heechste partikuliere doel ûnder sokke omstannichheden. Dat slagget it bêste as men frede hâldt. Ivich remize, altyd kamp, en noait ‘de dood of de gladiolen’. Eins binne ferkiezings mar ferfelende mominten fan spanning en ûnwissens. It moast der sûnder kinne.

Foar ridlike minsken is dat it bêste bestjoer. Allinne ûnsaaklike dreamers en romantisy soene it oars ha wolle. In Frysksinnige idioat as deputearre bygelyks, of ien dy't stjerre woe foar de natuer, en dy tegearre tsjin 'e megalomane tsjinner fan grut-yndustry en asfalt-maffia. Dat soe lju mei nocht oan

[p. 162]

ûnnocht nei de stimbus lokje. Mar sokken is gjin plak foar yn 'e bestjoerlike boarterstún Fryslân, dêr't elkenien op frede út is.

Men hoecht gjin profeet te wêzen om it takomstperspektyf te sketsen. Wy krije wer fjouwer jier mear fan 't selde, dat mist net. Wer wat mear yndustryterreinen, noch wat gruttere stêden, bettere wegen, djippere kanalen, moaier oanleine natuerparken. It kin ek net oars. Wêr't it om giet hat de Provinsje neat oer te sizzen, doart se net oer te kedizen, stelt se út of lit se wiidweidich troch saakkundigen ûndersykje.

‘In bytsje griener en in bytsje linkser’, hopet Sicko Heldoorn. ‘Krekt wat mear soarch’, tinkt Jan Ploeg - en korpsen fansels, want dêr makket it CDA him sterk foar. En de VVD mei dan ien sit ferlern ha, dat fertaalt him allinne yn justjes minder SCI, ien autokilometer minder en ien fytskilometer mear. Dat binne de smelle marzjes fan it bestjoer dat him frijwraksele hat fan 'e demokrasy.

It program foar de kommende ferkiezings leit al hast fêst. Dat is by de grutte partijen foar it grutste part itselde. Dan sil it om 'e doarpen gean, om oanpassing fan 'e trotwaars oan rollators, om nêstbeskermers foar greidefûgels en in regeling foar bargeboeren. En fansels om 'e korpsen, dêr't dan de PvdA ek wakker foar is.

It iennichste punt dêr't reboelje oer komme kin, in weryndieling ta seis grutte gemeenten, wurdt oer de dei fan 'e demokrasy hinne tild.

It is te foarsjen dat de trije listoanfierders fan 'e partijen dan in mearderheid fan tachtich persint yn 'e Steaten fertsjintwurdigje sille.

Likegoed kleie hja oer in opkomst fan 46 persint, dy't, ljochtpuntsje, dochs noch ien punt heger leit as troch de bank yn 'e rest fan it lân. Eelke Lok, yn opdracht fan syn direkteur yn trijedielich griis mei strik foar, triuwt dy jûns in stokâlde Jan van der Baan yn 'e rôlstoel foar de kamera om in trije folsinnen beslaande oneliner út him te krijen - dy't de iene helte fan 'e sjoggers net ferstiet, en de oare net begrypt. En dan seit Jorritsma, dy't foar Nijpels yn 't plak kommen is, dat dy djoere en omslachtige stimmerij ek wol ophâlde kin. Ien enkête om 'e fjouwer jier is mear as genôch om it belied te hifkjen, en de sitten sa te ferdielen dat alles wer fjouwer jier gewoan fierder rotsje kin.

Klaas Jansma

Heeft de provincie nog toekomst?

Zelden ging de verwachte lage opkomst bij de Statenverkiezingen zozeer met publicitair geweld gepaard. Zelden ook is zo indringend de vraag gesteld naar de legitimiteit van het provinciaal bestuur als dit keer. Wie de vraag naar de ‘overbodigheid’ van de provincie stelt aan iemand die al meer dan 25 jaar bij de provincie werkt raakt existentiële essenties: de vraag bevestigend beantwoorden impliceert op zijn minst twijfel aan je - ambtelijke - raison d'être; een ontkennend antwoord wordt daarentegen al gauw geassocieerd met: ‘wiens brood men eet, diens woord men spreekt’. Dus kun je maar beter niet aan zo'n verhaal beginnen.

Toch vind ik dat te gemakkelijk. Ook een direct bij de provincie betrokkene moet de intellectuele vrijheid hebben vanuit een zekere distantie naar de vraag te kijken. Dat doe ik echter nadrukkelijk op persoonlijke titel, vanuit mijn persoonlijke achtergrond (jurist publiek recht).

Laat ik beginnen met een feitelijke constatering. Fryslân kende bij de Statenverkiezingen het hoogste opkomstpercentage van Nederland (54 procent). Voor de meerderheid

[p. 163]

van de Friese bevolking staat de legitimiteit van de provincie dus niet ter discussie. Een boeiende vraag is of dat wél het geval is bij de 46 procent Friezen die thuis zijn gebleven.

Uit analyses, gebaseerd op enquêtes onder thuisblijvers, blijkt dat de causaliteit tussen wegblijven en de legitimiteitsvraag niet of nauwelijks aangetoond kan worden. Een deel van de niet-stemmers (17 procent) voerde daarvoor bijvoorbeeld een heel triviale reden aan: ‘geen tijd’. Een even groot deel zei wel politieke interesse te hebben maar - dit keer - te weinig verschillen te zien tussen de politieke partijen om een stem te kunnen uitbrengen. Dit laatste zegt meer over hoe deze groep over het fenomeen politieke partijen denkt dan over de legitimiteit van de provincie als zodanig. De grootste groep (26 procent) is thuisgebleven vanwege gebrek aan politieke belangstelling. Deze groep zal ook bij andere verkiezingen snel thuisblijven. Ook dit zegt weinig specifieks over de legitimiteit van de provincie.

Deze factoren in aanmerking genomen, in combinatie met het in Fryslân diep gewortelde regionale bewustzijn, is er naar mijn mening geen enkele reden om vraagtekens te plaatsen bij het bestaansrecht van de provincie. Een referendum in Fryslân over de vraag ‘provincie handhaven of opheffen?’ zou naar mijn overtuiging leiden tot een eenduidige (positieve) uitslag die in het vroegere Albanië niet zou hebben misstaan.

Is de legitimiteit van de provincie althans in Fryslân geen issue, dat betekent nog niet dat iedereen na het optrekken van de verkiezingskruitdampen maar weer kan overgaan tot de orde van de dag. Alleen al niet omdat Fryslân geen eiland is en de landelijke discussie, op een slecht getimed moment door minister Peper opgeroepen, nog wel even zal voortduren. Maar ook omdat Fryslân zelf eveneens een stelselmatig neerwaartse trend in opkomst bij de Statenverkiezingen kent.

Als die lijn zich voortzet, komt ook Fryslân de volgende keer onder de 50 procent, zeker als men bedenkt dat 65-plussers verreweg de trouwste stemmers bleken te zijn. Daarentegen lieten van de groep 18- tot 35-jarigen maar liefst twee op de drie kiezers het afweten. De Leeuwarder stadswijken met de grootste sociale problematiek kenden een opkomst, variërend van 26 tot ruim 40 procent. Bij bezinning over de opkomst en mogelijk te treffen maatregelen kan niemand om juist deze groepen heen: jongeren en mensen aan de onderkant van de samenleving voelen zich kennelijk niet door de provincie aangesproken. Het is aan de politiek om hieraan wel of geen beleidsmatige consequenties te verbinden.

Terugkerend naar de algemene vraag, ben ik van mening dat de provincie niet zozeer een ‘legitimiteitsvraagstuk’ kent maar veeleer een imago-probleem. De provincie heeft relatief veel invloed op zaken als ruimtelijke ordening, water-, milieu- en natuurbeleid maar het gaat daarbij niet om ‘doe-taken’. Deze blijven, hoe belangrijk ook, voor vele burgers relatief onzichtbaar. De provincie heeft meer directe contacten met organisaties (gemeenten/koepelorganisaties) dan met individuele burgers. Dat draagt niet bij aan herkenbaarheid bij de modale burger. Kijkend naar wat burgers belangrijk vinden heb ik wel eens verzucht: ‘Ging de provincie maar over hondendrollen.’ In al zijn plasticiteit geeft dit wel de kern van het probleem aan.

Is dit probleem een gegeven, dat inherent is aan de positie van de provincie als middenbestuur en daarmee moeilijk beïnvloedbaar? Het antwoord is: ja en nee. Zolang de provin-

[p. 164]

cie een coördinerende, integrerende, pleitbezorgende en conflictbeslechtende bestuurslaag blijft met weinig doe-taken zal haar takenpakket relatief ver van de burger af blijven staan. Prof. Derksen stelt zelfs dat de rol van ‘conflictenbeslechter’ geen al te sterk politiek profiel verdraagt: ‘de kracht van de provincie schuilt juist in onzichtbaarheid’. Die - mijns inziens te fatalistische - visie zal bestuurskundigen echter eerder aanspreken dan de individuele burger.

Ik voel me dan ook meer thuis bij prof. Toonen, die er van overtuigd is dat de tijd in het voordeel werkt van de provincies: de toenemende maatschappelijke schaalvergroting en de toenemende regionaliseering als antwoord op de globalisering spelen de provincies alleen maar in de kaart. Dan moeten provincies die rolverandering wèl daadwerkelijk oppakken. Niet door de aandacht te verleggen naar de achtertuin van de burger (hoe verleidelijk ook: daarvoor hebben we gemeenten) maar door op bovenlokaal niveau knopen door te hakken, ‘smoel’ te tonen en vooral inzichtelijker te maken wat de provincie presteert.

Ik had het over een ‘imago-probleem’. Voor een deel blijkt het imago inderdaad hardnekkiger te zijn dan de werkelijkheid. Wie alle vernieuwingsprocessen die de provincies de laatste jaren in gang hebben gezet tot zich laat doordringen zal dit beamen. Maar er zijn ook andere maatregelen denkbaar om de provincie een herkenbaarder profiel te geven. Te denken valt aan uitbreiding van het takenpakket. Sommigen pleiten er voor het beheer van de politie, de waterschappen en asielzoekersopvang bij de provincie onder te brengen, anderen zien meer in overheveling van sommige belastingen en de verdeling van het Gemeentefonds aan de provincie. Een andere optie vormen staatsrechtelijke voorstellen als het weghalen van de drempel voor voorkeurstemmen en verkleining van het aantal Statenleden (leidt tot grotere activiteit en herkenbaarheid van kandidaten) en spreiding van Statenverkiezingen dan wel juist bundeling met andere.

Onder invloed van de daartoe ingestelde Staatscommissie zal waarschijnlijk ook op provinciaal niveau het dualisme worden ingevoerd (scheiding tussen Gedeputeerde Staten als afzonderlijk dagelijks bestuur en Provinciale Staten als corrigerend orgaan; in tegenstelling tot het huidige monisme: GS voeren uit wat PS als hoofd van de provincie wensen). Dat dualistisch stelsel, dat we ook landelijk kennen, leidt tot scherpere profilering van beide organen, meer debat en minder versluiering. De genoemde maatregelen voorzien in een meer herkenbare provincie en hogere kwaliteit van en scherpte in het publiek debat.

Mijn persoonlijke overtuiging is dat de legitimiteit van de provincie op termijn meer van dit type factoren zal afhangen dan van een opkomstcijfer in 1999.

Peter de Haan