Trotwaer. Jaargang 31

[p. 110]

Tryater: in ploech dy't him noch altyd fernijt
Piter Terpstra

It winterrepertoire fan Tryater bestiet diskear út mar twa stikken en dat is foar it fêste publyk wat oan de beheinde kant. Dêr stiet foaroer dat wy yn juny in spektakulêre produksje ferwachtsje kinne. Dan wurdt yn de Skylger dunen yn it ramt fan it Oerolfestival ûnder regy fan Jos Thie it ferneamde Peer Gynt fan Ibsen spile, yn de oersetting en bewurking fan Bouke Oldenhof.

Fan de beide sealstikken kin ien ta de klassike en ien ta de moderne rekkene wurde. De dea fan in hannelsreizger fan Arthur Miller is by de measte toanielleafhawwers bekend en de figuer Willy Loman is elkenien dy't it stik sjoen hat bybleaun.

Yn de fyftiger jierren paste it treflik yn de iepenloftspultradysje op 'e Sweach. Dêr weagen amateurs har oan stikken dy't wrâldferneamd wiene. Se fertilden harren der gauris oan, mar it sukses bleau der net om út en it slim tradisjonele Fryske amateurtoaniel waard troch it moedich besykjen ynspirearre. It noch net ferwende publyk seach ynienen stikken fan heech nivo. De produksjes leveren ek in tal akteurs fan formaat op, lykas Akke Radsma en Roel Nijboer, dy't der ta bydroegen dat it semy-beropstoaniel ta in geunstige ûntjouwing kaam.

It yn 1998 - sa'n fjirtich jier letter - nochris spyljen fan it stik freget in nije fisy, in rjochtfeardiging. Hoewol Tryater it eksperimint al sûnt jierren net mijt, hat regisseur Andy Daal keazen foar in opfiering dy't daalk oansprekt en ek djipte hat.

De rollen wurde mei (net altyd ynhâlden) emoasje spile; de figueren binne oertsjûgjend delset. Ik haw grutte wurdearring foar Joop Wittermans, dy't stal jout oan de bodzjende hannelsreizger dy't it yn de ferbylding folle fierder bringt as yn de tryste wurklikheid. Syn frou Linda, dy't altyd achter him stiet, is in oangripende rol fan Marijke Geertsma. Yn de lêste sêne, dy fan de begraffenis, hie wol wat tekst skrast wurde kinnen; as mei Linda har fraach, wêr't de minsken dy't hy allegearre koe bleaun binne, it stik ôfsluten wie, hie it ein net sa sentiminteel en tsjin it gûlen oan west.

Tusken twa klassiken fan Miller en Ibsen troch spilet it selskip foar de twadde kear in resint stik fan de opfallende 27-jierrige skriuwer Martin McDonagh. De wrâldpremjêre fan The beauty queen of Leenane hie noch mar krekt west, doe't Tryater ferline jier It pronkje fan Ierlân op it repertoire naam, it earste fan trije stikken dy't yn Leenane spylje, in iensume streek oan de westkust fan Ierlân. Yn it Nederlânsk wie it doe noch net opfierd.

Tryater hat fuort mar foar de hiele trilogy keazen. It ‘Pronkje’ waard in grut sukses en yn jannewaarje gong it twadde diel yn premjêre, In skelet yn Ierlân (A skull in Connemare). Wat de ynhald oanbelanget is der tusken dy beide stikken in grut ferskil, mar de lugubere sfear en de aparte karakters hawwe in sterke oerienkomst. De dialogen, it ‘small talk’ fan de figueren binnen masterlik.

Mear noch as it earste stik is In skelet yn Ierlân in thriller. It spilet foar in part op in tsjerkhôf, dêr't de deagraver alle jierren de san jier âlde grêven romje moat. No is it oan dat fan syn frou ta dy't op in wat mysterieuze manier stoarn is. Har kiste blykt leech te wezen. Om dat riedsel hinne wurde sterke

[p. 111]

Jan Arendz spilet de deagraver yn In skelet yn lerlân. (foto Tryater/Eduard Coblijn)

spanningen opboud, dy't liede La absurde, morbide, mar ek fermaaklike sênes. De rol fan de deagraver wurdt prachtich spile troch Jan Arendz, dy't benammen de lêste tiid (û.o. yn Twa, dêr't yn jannewaarje de televyzjebewurking fan útstjoerd waard) sjen lit hoe goed as er fier út elkoar rinnende rollen oertsjûgjend spylje kin.

In skelet yn Ierlân is de lêste fan de kwalitatyf tige goede oersettingen dy't Pyt en Tryntsje van der Zee tegearre makke hawwe. It ferstjerren fan Van der Zee is in ferlies foar Tryater, mar net minder foar it Fryske toaniel yn it algemien. As spiler, regisseur, artistyk lieder en oersetter hat er dêr grutte fertsjinsten foar hân.

[p. 112]

Oan it begjin fan it seizoen skreau artistyk lieder Jos Thie yn it programma dat wer bysûndere produksjes ferwachte wurde koene: ‘Ofwikseljend en fan hege kwaliteit. Toaniel mei in grutte T, om sa mar te sizzen.’ Dat liket op grutspraak, mar de beide lêste produksjes en ek eardere opfieringen (tink mar oan Pak 'm Stanzi) hawwe it wiermakke. Resinsinten yn lanlike kranten blike der ek in soad wurdearring foar te hawwen. Sa skreau Peter Liefhebber nei oanlieding fan De dea fan in hannelsreizger yn De Telegraaf: ‘Het theatergezelschap zet volwaardige producties neer, die serieus moeten worden genomen. [...] Er wordt kundig, gedegen toneel gespeeld rond grote, invoelbare thema's.’ It blêd wiist ek op it besikersoantal fan 40.000 yn it lêste seizoen. ‘Er zijn landelijke gezelschappen die het met minder aandacht moeten stellen.’

Ek Kersten Freriks wie yn NRC Handelsblad posityf en priizge foaral de akteurs. ‘Lomans vrouw Linda, Marijke Geertsma, reddert en moedert op een ingetogen wijze, die mij niet onberoerd liet. Zij wist een prachtig evenwicht te vinden tussen haar opofferingsgezindheid jegens haar man en haar felle uitbarstingen jegens die “lamstralen” van haar zoons.’

Oer deselde opfiering skreau Gooitzen Eenling yn de Ljouwerter Krante: ‘Tryater bringt Miller as efterhelle museumstik’ en: ‘it waard in ferhipte teloarstelling’. En neffens in húnjende resinsje fan Wiggele Wouda yn it Frysk Deiblêd is it ‘allegearre amateuristysk, iendiminsjonaal wat Tryater sjen lit. Dizze “Dea fan in hannelsreizger” libbet net. Toant neat, emosjonearret net en hat dus neat te sykjen op it toaniel.’

Gjin wûnder dat sokke ôfkreakjende resinsjes argewaasje oproppe by in publyk dat in goed oardiel oer toaniel hat. Mar goed dat de mear deskundige Hannah Ludwig, priizgjend of kritysk, foar Omrop Fryslân Tryater alle rjocht docht.

Wy sjogge no dus út nei wat ús op Skylge te wachtsjen stiet. Op de spilerslist foar Peer Gynt steane bekende mar ek minder bekende nammen. Dy minder bekende binne wolkom, want Tryater kin, wat Frysktalige spilers oanbelanget net út de romte tarre. It Noord Nederlands Toneel hat it wat makliker. Dat kin rûtinearre Nederlânsktalige spilers as Hugo Metsers en Pleuni Touw (op it stuit yn De meeuw fan Tsjechow) oanlûke. It NNT hoecht it net te hawwen fan Grinslanners en Drinten en miskien is dat ek mar goed.

Tryater makket de lêste jierren hieltyd mear gebrûk fan gastspilers. Dat is in geunstige ûntjouwing. Dochs sil der ek in fêste kearn bliuwe moatte. Der binne al in pear kear spilers nei lanlike selskippen en de televyzje gien. Aly Bruinsma spile dit seizoen yn in Nederlânsktalige produksje en Jan Arendz wiisde der yn in ynterview dat Huis aan Huis mei him hie, foarsichtich op dat, foaral nei de televizje-útstjoering fan Twa, de oandacht fan oare selskippen wolris op him falle koe. Hy liet trouwens wol fernimme dat er der net om sit te springen Fryslân te ferlitten.

Dat der aldergeloks dochs wer goede jonge spilers nei foaren komme hat de opfiering fan In skelet yn Ierlân bewiisd. De rol fan Mairtin, de help fan de deagraver, waard opfallend goed spile troch Arnold Dijkstra. Miskien leart de kommende tiid (hy spilet ek mei yn Peer Gynt) oft er noch mear kin as typearje. Der is tocht ik wol plak foar him yn in ploech dy't him noch altyd fernijt.