Trotwaer. Jaargang 31

[p. 11]

It lek yn it ferkearde skip
Tjitte Piebenga

De Fryske Beweging is it stribjen, om it Frysk sa stadich mooglik útstjerre te liten. (FJB)

F.J. Bergstra, Skiep binne der inkeld om skeard te wurden. Tsien essays oer de Friezen en it Frysk. Redaksje en ynlieding P.A. Bergstra. Utjouwerij MONTAiGNE, Gasselternijveenschemond 1998. 208 siden. f 39.90.

It is net oars, sawol yn de Encyclopedie van Friesland (1958) as yn de Encyclopedie van het hedendaagse Friesland (1975) komt Freark Jan Bergstra nèt foar, sa spitich as it is, net in lemma wurdt der oan him bestege, net in ienlik wurd oan him smoarch makke.

Itselde (heale) lot ûndergiet in Fokke Sierksma, dy't yn 'e foarste útjefte wol, mar yn 'e twadde net ferivige wurdt. Rekke Sierksma ut it sicht, sûnt er út 'e redaksje fan De Tsjerne stapte? En sloech men syn Een Nieuwe Hemel en een Nieuwe Aarde (1961) net acht, alhoewol't dy bondel stúdzjes oer akkulturaasje-prosessen by uzes in ynslach fan komsa wêze moatten hie?

En ûndertusken wie der ek noch in filosoof op kalvinistyske grûnslach lykas in Eeltsje Boates Folkertsma, al kontemplearjend oer de yn wêzen selde problematyk as dy fan Bergstra en Sierksma, de lêste tenei rjochte op it ynternasjonale, de beide earsten feroardiele ta dat gebietsje, delsaaid tusken Starum en nim my net kwea ôf Sâltkamp yn.

Al earder hie bygelyks in Jan Melles van der Goot fansels syn fertribele tinken dellein yn it mear mytysk as rasjoneel bewoartele neislachwurk Libbensleare for de Fryske Nasjonalist (1937), en letter, sa likernôch yn 'e selde tiid, dêr't Freark Jan Bergstra it meastepart fan syn oertinkings yn publisearre, ûntkaam Jan Piebenga yn syn Omgong en trochtocht (1958) ek lang net oan dy mystyk en dy ferfleine dreamen.

Want fansels, de fraachstelling is by alle Fryske filosofen as it nypt en wedernypt altiten en ivich spitigernôch deselde: wat hâldt it yn om yn in suver fergetten en aloan mear fersmoargjend taaltsje opbrocht te wurden en sadwaande te fersiljen yn in posysje, dêr't it meastepart fan ‘it folk’ - wat dat begryp dan ek ynhâlde mei - gjin bek op sette en net iens oer prakkesearje wol?

De taal dêr't Freark Bergstra - om mei Gerrit Komrij te praten - yn sykhellet en dy't him in identiteit opleit en sadwaande in problematyk, dy't yn alle droege ienfâldigens noch altiten en oeral deselde is: men wurdt opskipe mei in soartemint fan healsliten taaltsje, dêr't men nea en te'n inter ûnderút kin, om't men der mei yn 'e widze en yn de wurdze lein is en dêr't men suver in fertochte, mar op syn minsten in twivelriedige dûbelheid fan oerhâldt, al hoe profytlik it oannimmen fan de ‘sterkere’ taal ek wêze kinne soe.

Men kin der hoegenamt net ûnderút, der wurdt jin neat frege, sterker noch, men hat yn der ivichheid gjin kar, en tagelyk kin men hast wol op 'e knibbels om út dy twakantige

[p. 12]

Slophingjend seil? De Fryske foaroanmannen Piter van der Mark, Jaap Kalma, Freark Bergstra en Jo Smit op in gearkomste yn de Provinsjale Bibleteek. (foto archyf FLMD/Henk van Dam)

en dûbelhalzige sitewaasje wei, skaaimerk fan alle lytse en fan 'e ekonomy en de ûnachtsumens fan 'e grutte talen ferhûddûke ‘kleine dialectjes’.

Dit is, sa út in rûgens wei en lange halen gau thús, it hyltiten op 'e nij wer opklinkend úteinskot fan Freark Jan Bergstra syn tinken. In tinken, dat lykwols net allinne op 'e singeliere ienling rjochte is, mar ek en benammen op dat ferieninkje apartelingen, dat húsmannet op dat plakje fan 'e globe, dêr't myn pakesizzer syn smel fingerke op leit: ‘Dêr wennet Thom.’

In kollektyf sadwaande, in ‘folk’, om it yn Freark Jan Bergstra syn wurden te sizzen. Mar tagelyk in folk, dat gjin folk is, om't it gjin besleur hat fan 'e eigen skiednis en de eigen - ja dochs mar - identiteit, foar fierwei it grutste part analfabeet yn 'e eigen taal en dat allinne mar libbet by it ritueel ûndergean fan Alvestêdetocht, P.C., skûtsjesilen, ledekeatsen en de hyltyd langer wurdende polsstôk, en dêr in sabeare identiteit fan lient. Mar tagelyk in folk, dat ‘oerein’ ropt, of leaver noch ‘basta’, as de eigen taal útmakke wurdt foar dialekt.

[p. 13]

De fraach is, seit Freark Bergstra: ‘Wat docht men der oan?’

Ja, wat docht men der oan as de Fryske Beweging, of wat dêr foar trochgean moat, oantangele sit mei in twakantigens, dy't earder loyalens oan it lânsregear as oan 'e eigen ‘woartels’ ferkeapet? In twakantigens, dy't útrint op tuike-tuike en benammen en foaral op fatsoen en net-te-mâl. Ek al soe dy Beweging yn 'e fierste fierte de moed hawwe en tink oan sokssawat as ôfskieding of in fiergeande kulturele autonomy, dan noch soe de selskorreksje of de selssensuer opslach de idele hope en de boaiem út it earste sprankeltsje tinken slaan. Men is op 't lêst en alderearst boarger fan 'e Nederlànske Steat, dy't it salaris útbetellet en dy't goed stiet foar in stadich opboud pinsjoen. En dêrom net te fûleindich, en tink jin ris yn dat men te boek stean soe as ‘Frysk Nasjonalist’? Deagewoan boargermansfatsoen, men wol wat of men wol wat net, en as der twivelriedigens om 'e hoeke komt, sis dan mar louwe-loene. En nasjonalist, dat is men samar! Benammen ûnder eigen maten.

Ja. wat docht men, De Beweging, it folk der oan?

Wêr begjint men, by it twakoppige sabeare folk, dat fan in (ûn)mooglik Frysk ‘ideaal’ gjin sprút en gjin grevel hawwe moat, of by De Beweging, dy't dat ‘ideaal’ - of hoe't men soks ek beneame sil - allinne mar mei de tsjinst fan 'e fluenske lippen fan de publisitêre omgong lispelet?

Moatte de idealen fêststeld wurde troch in hyltiten tsjinakseljend folk, dat hyn ofte nei in mooglike autonomy en de ûnmooglike Fryske plaknammebuorden net iens behimmelje wol, dat him de bûsen útskuort by in Teake van der Mear en om oars nearne te ferkeapjen winterjûnenocht? Itselde folk, nee, ik hâld my foar dizze iene kear mar yn.

Wat docht lykwols de Beweging, dyselde Beweging, dy't yn namme ‘giet’ foar de ‘opstoot van het Fries in de vaart der volkeren’ en in aldernoflikst plak foar de Friezen ûnder alle besteande en net besteande planeten?

Doart dyselde beweging in Russyske skoech te meitsjen en dêr lûd, hurd en aldermâlst mei op 'e tafel te slaan en bikkelhurde easken te stellen, mei alle mar te betinken alternativen der by? Lit ik allinne de konkelefûsjes om ‘het plan Langman’ hinne bygelyks mar neame, it is in grutte gek dy't it seit...

Freark Jan Bergstra sei it sa'n foech fjirtich jier tebek al: ‘Der is neffens my de lêste tiid, al de tiid nei de oarloch, yn de Fryske Beweging in tekoart oan fundamintele trochtinking fan de problemen fan folk en Beweging, en ek in tekoart oan prinsipiële diskusje. It mei dan wêze dat dat lêste fakentiden net ta praktyske resultaten laat, ...’ (bls. 30).

Fansels, der is wèr gjin nijs ûnder de sinne en der bliuwt altiten oant amen itselde fan oer: in witten, dat it twangmjittich ferrinnen fan de skiednis, mei ûntskuldigings oan Clinton, mei de bleate tsjinst fan 'e lippen, nea fan koerts feroarje sil.

It giet der yn it foarste plak fansels om, oft in Frysktalich Fryslân - men heart De Beweging al jammerjen - in folweardich en min ofte mear fertsjinstlik plak yn 'e Europeeske mienskip taskikt kriget. En om de fraach oft soks by eintsjebeslút dòchs befochten wurde moat. No, rekkenje mar op it lêste, alhoewol't Dútslân èk begjint it Frysk op 'e lije side oan te kommen - alteast polityk -, want foar neat giet de sinne op en men rint gjin maraton sûnder blierren en wa't himsels nei gychem smyt wurdt fan in oar net út 'e goate holpen. Sa lizze de hjoeddeiske saken der no ienris

[p. 14]

hinne, en perfoarst en om 'e blikstiender en abslút nèt oars.

En as De Beweging hjir de dôfhûdige foarstap net bikkelhurd nimt, ‘shake’ it dan mar, om it yn goe-Frysk te sizzen, want fan 'e lânsregearen hoecht men net de meagerste sprút te ferwachtsjen. Dat slach lju tinkt allinne mar oan 'e Euro en oan it ûnthâlden fan rjochten oan minderheden yn fiere oarden. En fansels, hjir leit it der krekt sa hinne: ‘De aandacht van de Regering gaat in de eerste plaats en vooral uit naar de Randstad.’ Alsa ús alderwiiste en mei de sierlike kroane bejeftige, pearse Haadling. En sadwaande witte wy, wêr't wy delsetten binne. En Freark Jan Bergstra hat it ús fjirtich jier lyn al besocht ûnder de noas te wriuwen.

En, as lêste, wat docht De Beweging mei sa'n koertswizend boek, dat dyselde Beweging in oant yn 'e fierste en skerpste konsekwinsjes tròch tocht en in hecht betimmere ‘program’, in solyd plan fan oanpak biedt?

Neat, foar 't neiste en út soarte, want dizze essays waarden al publisearre sa likernôch tusken 1948 en 1987 en op dy stuiten bleau de stoarm fan op syn minsten himelbestoarmjende aktiviteiten fan Bewegingskant ek al út, de bui ferwaaide en dreau sûnder omtinken stadich oer. In Fokke Sierksma moast itselde slophingjend seil ûndergean, in klap fan 'e gyk krige er by it gybjen net iens en De Beweging, fan comme çi comme ça, sylde fierder nei de op 'e boech lizzende, benammen nètpolitike boei.

Wat moat sa'n skerpsinnich duo yn 'e fredesnamme oars? ‘Ja, hâld dy stil, en freegje net nei mear.’

En hoe tinkt De Beweging oer de Fryske skriuwers, dichters, hampelmannen en gysten folk oars as in rjochtfeardiging op in soartemint fan nammekaartsje, útrikt oan it Westen as doekje foar it blieden, en dat gjin oare fertuten opsmiten hat as in al te knibbelige Spegel.

Och, De Beweging!?

It lek yn it ferkearde skip.

No't ik dizze rigels nochris yn my omgean lit, bekrûpt my ynienen it sigerich fielen, dat ik Freark Bergstra de him takommende ridderslach ûnder de hannen wei helje, om't ik my oant no ta suver en allinne mar dwaande hâlden ha mei de earste twa-trije fan syn stikken, sûnder al tefolle rekken te hâlden mei en omtinken te jaan oan it like skerpsinnich tinken dat er fierder troch de hiele bondel hinne stal jûn hat. Mar der bliuwt sûnder mis en altyd fan oer dat de grûntoan fan syn prakkesaasjes mei alle hjoed de dei nòch jildige konsekwinsjes, yn dy pear stikken dellein is.

Om noch ien foarbyld te neamen en yn it spoar fan Bergstra fierder te gean. Ferline jier publisearre Jelma S. Knol yn Hjir in skôging oer de trije (Fryske en Nederlânske) boekewike-presintsjes fan 1998, dêr't se yn klage oer de opdrachten: foaral en benammen net te dreech, it folk moast der oan slikje wolle en yn der ivichheid gjin appèl oan it tinken, as it my net mist en ik goed sitearje. Gjin aspiraasje en gjin ynspiraasje en hielendal gjin pretinsjes. Dimmen, ûnderdienich en kûm, alderearst de pet yn 'e hân en it holtsje tusken de skouders.

Nietzsche frege him earne ea ris ôf, oft men datjinge dat stjerre moat, net in triuwke yn 'e rêch jaan kin. (Sjoch ek it sitaat dêr't dizze mimerijen en prakkesaasjes mei út ein setten.)