Trotwaer. Jaargang 30

[p. 303]

Sjoerd Bottema of de risiko's fan de satire
Jabik Veenbaas

Sjoerd Bottema, Neaken as in ierdbei.

Friese Pers Boekerij, Ljouwert 1998. 152 siden. f 23.50.

De humor hat yn 'e nei-oarlochske Fryske literatuer in frij rike tradysje. Dat hat miskien te meitsjen mei it feit dat de Frysktalige yntellektueel al sûnt lang opgroeit yn in plattelânsfermidden en dêrnei syn oplieding en stúdzje folget yn in stedsfermidden, faak sels foar in part bûten Fryslân. Wannear't er de stap bûten it doarp setten hat, kin er mei distânsje sjen nei it doarp mei syn doarpske kultuer, syn beheinde eachweid, syn bekrompenheid.

It hat wierskynlik ek te meitsjen mei it feit dat de Fryske literatuer nei de oarloch sa neidruklik ôfstân nimme woe fan de bining mei folk en mei Fryske beweging, mei it folksaardige, mei de truttichheid fan de streekroman, mei it Frysk-om-it-Frysk. Dat feit joech de Fryske literatuer syn doarpskrityske satire, sa't we dy kenne op alderhanne nivo's; út it wurk fan Riemersma, Van der Leest en Van der Velde. ‘Wy tankje Jo, Heare, dat it hjoed snein is en moarn moandei en net oarsom, want dan hiene wy no mei dit suterige waar oan 't wurk moatten,’ hearre we de dûmny út Minskrotten rotminsken sizzen.

Yn dy tradysje moatte we ek it wurk fan Bottema besjen, dy't yn 1994 debutearre mei It fertriet fan dokter Kildare, in boek dat oer it algemien loovjend ûntfongen is en troch ien resinsint sels ‘likernôch briljant’ neamd waard. Dat oardiel liket my nochal oerdreaun. O grif, It fertriet hat syn fertsjinste; it is skreaun yn in bytiden kompakte styl, en it tsjûget fan in beskaat kompositoarysk talint. Mar as gehiel bliuwt it boek bliuwt my te folle hingjen yn in healslachtich kompromis tusken satire en earnst, sadat de earnst net werklik tragysk wolle woe, en de satire net echt geastich.

Yn Neaken as in ierdbei, syn twadde boek, dat fan 't jier ferskynde, slipet Bottema op 'e nij de messen fan 'e satire, en soks yn dûbelde sin. Foarearst begekket er, lykas yn syn earste boek, minsklike swakheden en dan beleaven Fryske doarpslytsichheden. Mar dêrneist nimt er yn it twadde ferhaal, ‘In boer dy't stjert’, ek de satiryske wapens op tsjin in literêr wurk, nammentlik de út 1914 datearjende koarte novelle De boer die sterft fan Karel van de Woestijne. Boppedat brûkt Bottema sawol yn it earste as yn it twadde ferhaal eleminten, benammen technyske eleminten, út Under Milk Wood, in harkspul fan de Welske dichter Dylan Thomas dat syn earste folsleine radioútfiering belibbe yn 1954.

It earste ferhaal, ‘Brieven fan de widdo’, is nei myn idee it swakste fan de twa. It fertelt ús oer

[p. 304]

Anna Kleefstra, in ienfâldige doarpsfrou en widdo dy't in tragysk houlik hân hat mei in bazige en ûntrouwe man en no stikem fereale is op tillevyzje-nijslêzer Joop van Zijl. Anna skriuwt in brief oan in âld buorfanke dat no yn Kanada sit. Yn dy brief stelt se har libbensferhaal folle moaier foar as it yn werklikheid is, mar yntusken giet de wrede werklikheid har troch de holle en de lêzer krijt beide fersy's te hearren. Bottema besiket dan in komysk effekt te berikken troch Anna de brieven yn in naïve en klisjeemittige Nederlânske styl skriuwe te litten: ‘Eerst zijn wij toen in Oost-Duitsland en Tsjechoslowakije geweest, welke toen nog achter het ijzeren gordijn lagen, dus dat was een heel avontuur.’

It ferhaal foldocht my net, omdat ik de satire te maklik fyn. Bottema nimt yn dit ferhaal, lykas oare Fryske literatoaren foar him, ôfstân fan de simpele doarpskultuer, mar syn ôfstân stiicht te min út boppe dy fan de studint dy't twa jier yn Grins studearret en no ris lekker de gek mei dat doarpke hat. De naïve frou is in te gewillich slachtoffer, en har tragyske libben ropt by my earder meilijen op as wille. De satire wurdt fasyl en flau en de brieveskriuwerij linet te ticht oan tsjin it Bokwerd-klisjee. It soe wierskynlik folle better, mar grif ek folle dreger west hawwe, om ditselde tragyske libben op in earnstige manear te fertellen.

Dat it ferhaal sadwaande yn wêzen net slagget, is safolste spitiger, omdat it àl in goed stilistysk nivo hat en ek in seker kompositoarysk raffinemint.

It twadde ferhaal, ‘In boer dy't stjert’, is, lykas sein, yn opset in dûbelde satire. Dêr moat lykwols dalik in kanttekening by setten wurde. Seker, it befettet satiryske eleminten, mar dêrneist hat it ek in earnstige, djipte-psychologyske kant - it is ek in net-satiryske ferfrysking fan Van de Woestijne syn ferhaal.

It oarspronklike ferhaal sels fyn ik in masterwurk. In boer leit op syn bêd te stjerren. Der is net ien by him, en hy fielt him iensum en fertrietlik; hy krijt meilijen mei himsels: ‘Ik zal toch nooit mijnen wél hebben’, tinkt er by himsels: ik sil der dochs nea wat oan hawwe. Mar de ûnfrede fan de boer wurdt fersteurd troch fiif ferskiningen, fiif froulju - de lêste is syn mem - dy't syn fiif sintugen ferbyldzje. Sy fertelle him wat er allegearre belibbe hat, wat er meinaam hat oan ierdsk geniet. En wylst de fiif him dat fertelle, krijt de boer frede mei syn stjerren, oant er op 't lêst ynsliept. Van de Woestijne ropt subtyl en oandwaanlik de twastriid fan it stjerren op: de wjerstân, dy't op 't lêst oergiet yn in fredige oerjefte.

Nei myn betinken nimt Bottema oan 'e iene kant te min fan it ferhaal oer en oan 'e oare kant tefolle. Ik sil útlizze wat ik bedoel. De tematyske kearn fan it oarspronklike wurk is, lykas ik al oanjoech, de twastriid tusken opstân en oanfurdiging, tusken bitterheid en frede. En yn de Fryske fersy/satire fan Bottema is no just dat kearnelemint ôfswakke. En miskien is dat foar it ferhaal as satire net iens sa slim. Mar de earnstige Fryske fersy ferliest dat striidelemint en dêrmei oan djipte.

Oan 'e oare kant nimt Bottema wer te folle oer.

[p. 305]

Hy lit it bonkerak fan it ferhaal yntakt - in boer dy't stjert wurdt besocht troch syn fiif sintugen, dy't him allegear wat fertelle, mar dêrneist noch folle mear. De boer hat in húshâldster dy't mar net komt, hy tinkt oan de bernsbern dy't nei him neamd binne, hy freget oan 'e ein nei syn frou - dat allegear krekt as by it oarspronklike ferhaal. En ek de toan is faak dy fan Van de Woestijne. Foar it ferhaal as satire is dat net slim - want Bottema wol it ferhaal begekje. Mar foar it ferhaal as earnstich stikje djipte-psychology is it slimmer: dat imitearret tefolle.

Dochs hat ‘In boer dy't stjert’ wat. De bylden dy't Bottema binnen it liende stokramt van Van de Woestijne brûkt binne soms treffend: ‘Berend Kingma syn bêd is in pream. In pream dy't oer de Swette driuwt. En op dy pream stiet Wike har kiste...’ It ferhaal is boppedat skreaun yn in linige, geve styl. En de satire is soms flau, mar bytiden ek echt geastich, bygelyks yn de wize wêrop de skiednis fan de boer ferhelle wurdt dy't troch syn soan oanriden wurdt.

Mar earlik sein begjint it ferhaal my pas werklik te boeien op de mominten dat Bottema earnstich wurdt, dat er syn poëtyske doaskes iepenset, lykas hjir: ‘Hy jout him oerein en besjocht it lege plak neist him, dêr't oant foar inkelde moannen syn frou lei, op 'e side, de rêch nei him takeard, en ek hy draait him op 'e side en triuwt de kâlde knibbels yn dat lege plak.’ Of lykas by it ein: ‘Wêr is Wike, wol er freegje, is Wike by jim? Mar hy seit neat. Want de tonge leit him as in stien yn 'e mûle. Blauwe friesieren rinne oer de rêch fan syn deade hannen.’ Mar by de lêste rigels is dan Van de Woestijne wol wer hiel sterk oanwêzich.

Bottema is talintearre; hy hat in subtyl taalgefoel, en hy beskikt oer komposysje-ynsjoch. Mar hy moat der om tinke dat de satire ferneukeratyf is. De doarpssatire is samar te flau en te maklik, en de literêre pastiche wurdt gau in slop ôftreksel fàn. Miskien soe er it ris mei de earnst besykje moatte. Ik soe wol ris in psychologyske roman fan Bottema lêze wolle, dêr't er al syn kompositoaryske ynsjoch op loslit, al syn stilistyske souplesse en al syn minskekennis. Miskien tsjutte dy satires fan him úteinlik wol op in stik benaudheid, op eangst om syn personaazjes oant yn it djipste te folgjen. Miskien ek is de satire syn métier. Mar dan sil er him hoedzje moatte foar it klisjee en wierskynlik ek foar de bewûndere foarbylden.