Trotwaer. Jaargang 30

[p. 286]

De Fryske skriuwer en syn taal
Bertus Mulder

Taspraak fan deputearre dr A.J. Mulder by it útrikken fan de Gysbert Japicxpriis 1998 oan Piter Boersma.

Achte Piter Boersma en famylje, achte alle oare oanwêzigen.
Boersma,
Alderearst wol ik jo út namme fan de provinsje Fryslân fan herten lokwinskje mei it winnen fan de Gysbert Japicxpriis 1998. Sa krekt hawwe wy it sjueryrapport oanheard en fernommen dat jo boek, It libben sels, de ûnderskieding takomt.
De Gysbert Japicxpriis is yn 1947 ynsteld, hy is 26 kear takend en jo binne de 27e winner. Jo binne ien fan in lange rige skriuwers dy't foar in belangryk part it oangesicht fan de Fryske literatuer foarmje. Jo binne fanôf no ûnderdiel fan in tradysje. Dat jildt ek yn in opsicht dat minder aardich is. Tsjin it doel yn is de nije provinsjale Letterenotysje krekt net yn 1997 troch de Steaten fêststeld. Ek al sille de literêre prizen omheech, foar de Gysbert Japicxpriis 1998 kaam de politike beslútfoarming te let. Dat spyt my. Mar it is net oars.

Ik woe dizze gelegenheid brûke om wat te sizzen oer de Fryske skriuwer en syn taal. Ik woe oanslute by jo ferhaal by de betinking fan de Slach by Warns. As ik it goed begrepen haw, wie it útgongspunt fan jo ynbring it Tsjerne-stik fan Fedde Schurer fan 1946, it artikel ‘De bining forbritsen’.

Ut in ynstjoerd stik yn de Ljouwerter Krante fan 3 oktober meitsje ik op dat in sekere Piersma ha wol dat jo Fedde Schurer misferstien hawwe. Wat jo krekt sein hawwe wit ik net. My giet it derom dat in skriuwer, yn dit gefal priiswinner Piter Boersma, in ûnderwerp oan 'e oarder stelt dat nei fyftich jier dochs gjin striid mear opleverje moatte soe: de stelling dat literatuer en Fryske Beweging los fan elkoar stean. Blykber is dat net sa ienfâldich as earder tocht is. Hoe leit it lân der dan wol hinne? Hoe ferhâlde har taal en literatuer? Schurer syn stelling is: ‘De skriuwer hat syn tsjinst as wêzentlike biwegingsfactor dien; de beweging moat hjar losmeitsje fen hjar erflike litteraire bining en eigen brede wegen gean.’

Hiel opfallend leit Schurer it inisjatyf ta de brek by de Beweging, net by de skriuwers. Eins ûntnimt er de Fryske skriuwer syn foaroansteand plak yn de emansipaasjestriid fan it Frysk. Schurer sil him dat bewust west hawwe. Hy skriuwt ommers: ‘By de Fryske biweging sa't wy dy nou

[p. 287]

kenne hat de litteratuer yn 'e foarhoede stien, wier de dichter wachter en pionier; de stim fen de roppende, sjender fen hwet komme moast, mar der yette net wier. Hy wier liedend en wêzentlik illemint yn 'e biweging, dy't yette sa'n útspritsen litterair karakter hie....’

Mar der sit fansels in grutte spanning tusken it literêre primaat dat Schurer oanpriizget en de winsk te skriuwen yn it Frysk, minderheidstaal fan en yn Nederlân. Wêrom soene jo yn it Frysk skriuwe? In tal uterings fan skriuwers kinne ús hjiroer op wei helpe (mei tank oan it argyf fan it FLMD).

Ik wol begjinne mei Piter Boersma, dy't in pear jier lyn, yn in fraachpetear yn de Ljouwerter Krante fan 20 jannewaris 1995, sei:

‘Ik kin gjin reden betinke om yn it Nederlânsk te skriuwen, ik haw dat net nedich. Ik haw ek noait wat fatsoenliks yn 't Nederlânsk skreaun. Oant myn 21ste haw ik it wol besocht, mar doe't ik op in stuit Frysk skreau, hie ik it gefoel fan dit soe my no wolris slagje kinne. Ik koe better mei it Frysk as taalmateriaal omgean, ik koe uterje wat ik woe. Dat komt omdat it Frysk my eigener is, men moat sa ticht mooglik by jins materiaal stean. Moatst wurkje mei it materiaal dêrst yn libbest.’

Durk van der Ploeg wiist derop dat it skriuwen yn it Frysk in kar ynhâldt, ek al fynt dy kar net fuortendaliks syn woartels yn in taalpolitike opstelling:

‘It giet de yndividuele skriuwer net mear om de yndividuele útgongspunten fan in taalbeweging. It giet him om kreative prosessen. Dêrby moat elke skriuwer foar himsels de kar meitsje hokker taal hy dêrby hantearje wol. Dy kar bepaalt syn posysje. It Frysk is op himsels in barrikade. Elk wurd dat yn dy taal skreaun wurdt draacht by ta dy hâlding. Elke skriuwer dy't yn it Frysk skriuwt kiest foar de minderheid en wurket út in posysje fan efterstân.’

Eppie Dam giet eins noch wer in stap fierder yn in ‘Te Gast’ fan 21 jannewaris 1993:

‘Ik wol foaropsette dat der neat op tsjin is om it eksplisyt oer de Fryske taal te hawwen. Wa't him dêr oer uterje wol, moat dat net litte. Mar om skriuwers te ferplichtsjen om útspraken te dwaan en stânpunten yn te nimmen oangeande it Frysk, giet my ryklik fier. De earste ferantwurdlikheid fan in skriuwer is it leverjen fan heechweardige literatuer, en soks freget safolle tiid en enerzjy dat it jaan fan politike statements - en alles wat dat fierder ymplisearret - praktysk ûnmooglik is.’

En dan fierder: ‘Mear as yn teoretise belidenissen fan Fryske skriuwers, leit de takomst fan it Frysk yn autentike fersen, ferhalen, toanielstikken, romans en berneboeken dêr't de minsken net omhinne kinne.’

Frysk skriuwen leit foar de hân, seit Boersma. 't Is wol skriuwen yn in minderheidstaal, heakket Van der Ploeg deroan ta. It giet om de kwaliteit fan de literatuer, minsken moatte der net om hinne kinne, neffens Dam. Dêr leit de takomst fan it Frysk.....

Eins stiet dat dochs net sa fier ôf fan de útspraak fan de betreklike bûtensteander Peter te Nuyl, dêr't Van der Ploeg en Dam har tsjinôf setten. Yn syn lêzing by It Skriuwersboun op 27 novimber

[p. 288]

1992 stelde Te Nuyl dat de Fryske identiteit in item is, dêr't eksplisyt oer praat wurde moat:

‘Oer taal, oer in oan dy taal ûntliende identiteit, oer it libben hâlden fan in kultuer, oer de kar dy't oer al dy saken, makke wurde moat. Keunstners, lykas wy, binne tsjin har eigen kultuer ferplichte om oer dat soart saken útspraken te dwaan en stânpunten yn te nimmen’.

En hy makket dan in opmerking dy't ik hjir graach oanhelje:

‘Fertrou net op bestjoerders. Net dat se net wolle, mar om't se neat binne sûnder in libbene kultuer, sûnder skriuwers en dichters en sjongers en skiedkundigen en toanielspilers dy't toane wêrom't de kultuer beskerme wurde moat. Stypje de bestjoerders, fuorje harren, meitsje de wapens dêr't se ús mei ferdigenje kinne’.

Te Nuyl einiget mei de oprop dat it toanielselskip (Tryater) har ferbine moat mei skriuwers, én mei de útdaging oan Omrop Fryslân om te praten oer in strukturele foarm fan gearwurking om nije teksten te presintearjen, dy't in daam foarmje kinne yn in deltaplan foar de Fryske taal en kultuer.

Te Nuyl hat dat Deltaplan net formulearre. Hy wiisde wol op mooglikheden. Doe't de strukturele finansiering fan de regionale televyzje fan Omrop Fryslân regele wie, is der neitocht oer nije mooglikheden dy't te finen wiene yn de ferbining tusken toaniel en tv.

Sa't jimme witte, wurkje Omrop Fryslân, Tryater en de AFUK op dit stuit hurd oan Frysk tvdrama. It frege politike útspraken fan de Steaten om sa'n belied finansjeel mooglik te meitsjen. Te Nuyl seach dat goed. Te Nuyl socht nei de romte foar de ynstellings om har better te ûntjaan, nei nije mooglikheden om it Frysk rûnom te brûken.

Dat wol oan de oare kant net sizze dat wy fan it tv-drama út in belidenis oanhearre moatte oer it Frysk. Nee, wy ferwachtsje nijsgjirrich drama, drama dat jo pakt, yn 'e besnijing krijt. Drama dêr't jo leaver nei sjogge as de produkten fan SBS, Veronica of RTL. It is lykas Dam sei: de minsken moatte der net omhinne kinne.

Werom nei de skriuwer en syn taal. Ik haw sjen litte wollen dat Fryske skriuwers net samar in taalkar meitsje. Skriuwers rûnen earder foarop yn de Fryske Beweging, mar Schurer woe de skriuwers der frij fan meitsje. Hy ferbriek de ferbining, fanút in stânpunt fan de Fryske Beweging. Dochs sil in grut part fan de aardichheid fan it Frysk skriuwen dêryn sitten hawwe dat jo foar jo gefoel bydroegen oan de emansipaasje fan it Frysk. De foarhoede fan Schurer.

Dat motyf wurdt minder, neigeraden der oare dragers binne foar it Frysk. It ûnderwiis, it bestjoer (hoe behyplik ek) en benammen ek Omrop Fryslân, dy't it Frysk fier draacht. Schurer wie te betiid mei syn stellingname. Mar lang om let kin de Fryske skriuwer skriuwer wurde, wêze.

Dermei is it ferhaal net dien. No't de Fryske skriuwer yn 't foarste plak skriuwer wêze kin, falle twa resinte publikaasjes op dêr't de Fryske tematyk eksplisyt yn oan de oarder komt. Te witten Bretagne libre fan Trinus Riemersma en Shit my mar lek fan Meindert Bylsma.

[p. 289]

De skriuwer Riemersma ferliket yn syn boek yndirekt de Bretonske kultuer mei de Fryske, en oarsom. Sa is it fansels net foar neat dat er de haadpersoan op de fraach wêr't er weikomt sizze lit: ‘The Netherlands, but I'm not Dutch, I'm a Frisian.’ Funksjoneel is ek dat de skriuwer in oar personaazje, de Bretonske keunstner André Yhuel, Ingelsk prate lit ynstee fan Frânsk. Frânsk is de taal fan de ûnderdrukker.

Noch in sin: ‘“Bist let”, sei se. “Ja”, sei er. “Dy jongkeardel woe syn problemen kwyt. En dat koe er grif better by in Fries as by in Frânskman.”’

Allegearre tige werkenber, sa ek de kulturele macht fan it Bretonske Ynstitút foar Literatuer. It ynstitút hat dy macht tanksij de grutte oerheidssubsydzjes. Der falt yn it boek in deade, fertsjinwurdiger fan de ynstellingsmacht.

Gelokkich is der ferskil tusken fiksje en realiteit. Oars soe de skriuwer syn boek net oanbiede kinnen hawwe oan de Frysk-kulturele pommeranten Hibma en Eekma, fertsjinwurdigers fan de Fryske taalynstellings.

Meindert Bylsma hat it yn Shit my mar lek ek oer kulturele en taalidentiteiten. Hy lûkt alle taalsosjologyske, taalkundige, linguïstyske en literêre registers iepen om de lêzer de faaie posysje fan it Frysk yn 't sin te bringen. Mar hy docht dat mei in soad fakmanskip, sadat fiksje hast non-fiksje wurdt en non-fiksje fiksje. Hjir falle trije deaden: trije Bewegingsmanlju litte har frijwillich deasjitte as lêste konsekwinsje fan harren Bewegingsideaal.

De skriuwers Riemersma en Bylsma ferantwurdzje har fia de beide boeken oan de lêzer wêr't se as keunstner steane. Se jouwe dat oan troch har taalkar en troch de ynhâld fan har boeken.

De kar foar it Frysk is net fanselssprekkend. Fryske skriuwers hawwe keazen foar in taal, wurde ferge op har taalkar. As Bewegers litte se somtiden it Frysk weromkomme. Somtiden wurdt in politike kar frege. Mar skriuwers binne der benammen om boeken te skriuwen. Skriuwers hawwe in ferhaal te fertellen. Se wolle, om mei Multatuli te sprekken, lêzen wurde. Spannende, nijsgjirrige, meinimmende boeken. Boeken mei humor ek. Of mei de tragyk dy't oan in minsklik bestean ferbûn is.

Yn it sjueryrapport fan It libben sels is op dy eleminten wiisd. Ik sil dat net oerdwaan.

Ik tankje de advyskommisje Gysbert Japicxpriis 1998, te witten: Hesseline de Bos, Pieter Duijff en Jan Pieter Janzen. Se hawwe in hûd fol wurk hân de literêre rispinge fan de jierren 1995-1997 te oersjen, en boppedat nochris nei te rinnen oft in oeuvrepriis yn de beneaming kaam.

Ek wol ik de gemeente Boalsert tanksizze foar de wer rynske ûntfangst fan alle gasten en foar alle drokte dy't der mei anneks is, drokte dy't wy no net sjogge en dêr't wy miskien wol gjin aan fan hawwe.

Boersma, nochris myn lokwinsken foar it winnende boek It libben sels.

Tankewol.