Trotwaer. Jaargang 30

[p. 258]

Trioel
De midsmjitte is ûndermjitsk
Tr. Riemersma

‘Fryske literatuer hat twa kanten: folkslektuer en literatuer foar de happy few. Wat ûntbrekt is de literêre roman foar in breed publyk,’ skriuwt Sietse de Vries yn it julynûmer. Is dat sa? Hy jout gjin inkeld argumint om syn stelling te stypjen.

As men de literêre produksje fan de lêste jierren besjucht, dan liket it my ûnmooglik ta om dy op te spjalten yn twa of trije heapen dy't dúdlik fan inoar te ûnderskieden binne. De Vries jout net oan neffens hokker kritearia men skiede en skiftsje moat. Is dat de taal (slimme wurden), de styl, de sinskonstruksje, it point of view, de oardering, de konstruksje, de hanling, it tema, de psychology? De personaazjes, de foarfallen, de wrâldskôging, de fertelde foarfallen? Wêr giet it om?

Kin men by it lêzerspublyk groepen idintifisearje as folksliteratuerlêzers, happy-fewlêzers en literêre romanlêzers? Ik tink dat it net kin, ik tink dat sokke groepen net oan te wizen binne.

Kin men út 'e ferkeapsifers ôfliede dat der trije soarten boeken binne, guodden dy't of poerbêst of striemin of midsmjittich rinne en komme dy groepen oerien mei folksliteratuer, happy-fewliteratuer en literêre romans?

Fan hokker kânt ek besjoen, sa'n trijedeling liket my net oanwiisber. Ik tink dat it om in simpele foarm fan analogyredenearring giet. Men hat grou, mêger en midsmjittich, lang, koart en midsmjittich, dus ek simpele literatuer, drege literatuer en midsmjittige literatuer.

Sa'n middensoarte fan literatuer liket in logysk middele te wêzen tusken de ekstreme foarmen fan literatuer, de al te simpele oan 'e iene kant en de al te útwrydske oan 'e oare kant. En om dy reden is er oanloklik foar lju dy't har sjeneare om kasteelromans en doktersromans te lêzen, mar dy't oan 'e oare kânt de ‘moderne literatuer’ te pessimistysk, te grouwélich of te ûnfatsoenlik is. Lykas by it minsklik lichem it ideaal tusken grou en mêger, lang en koart yn leit, sa wurdt ek dy tuskenbeidene literatuersoarte as de ideale belicheming fan literatuer beskôge.

Mar hoe ferloklik sa'n middensoarte literatuer wêze mei foar guodden, hy bestiet helendal net. As men hyt en kâld wetter byinoar docht, dan kryt men lij wetter. Mar it middele fan folksliteratuer en happy-fewliteratuer is net de literêre roman. De redenearring derefter sil wol likernôch sa wêze: de folksliteratuer hat in temin oan literêre middels en de happy-fewliteratuer in tefolle. Of: de iene is te simpel en de oare te komplisearre. Dy redenearringen doge lykwols net: alle literatuer wurket mei literêre prosedees, alle

[p. 259]

literatuer is literêr.

Nammers, nochris, de termen fan De Vries slane nearne op. Folksliteratuer (of: lektuer) bestiet net, de kffb hat fyftich jier lang besocht om dat begryp ynhâld te jaan, mar dat is net slagge. Happy-fewliteratuer bestiet likemin. Der bestanne yn 'e literatuerwittenskip konsepten as streekliteratuer, triviale literatuer, pornografy, detectives, science-fiction en noch in nustje. Al dy ûnderskiften binne te definiearjen, mar dat binne De Vries syn kategoryen net. En wat net definiearre wurde kin, dat bestiet net.

It gefaar fan it ûnderskieden fan in middensoarte fan literatuer is dat de mear serieuze, appellearjende literatuer, dêr't de grutte mannichte neat oan fynt, syn troch de krityk befoarrjochte posysje kwyt rekket. Dy befoarrjochting is needsaaklik om net yn it moeras fan 'e pulp te sakjen. By in twadeling fan 'e literatuer - dêr't ik nammers ek neat fan ha moat - is de mear serieuze literatuer de bettere en de hegere. Dàt is de literatuer yn eigentlike sin en de konvinsjonele literatuer bongelet efteroan en wurdt as minder belangryk of sels as ûnbelangryk wurdearre. By in trijedeling wurdt de middensoarte de normale en goede foarm fan literatuer en de serieuze literatuer wurdt, lykas de triviale literatuer, beskôge as in ûntspoaring fan wat literatuer eigentlik heart te wêzen. Fernijing wurdt gelyk oan fernielen. Dat is it gefaar fan in trijedeling sa't De Vries dy útstelt.

Miskien liket it dat ik mei in kanon op in mich sjit. Mar ik bin bang fan alle leechlizzen en begekjen fan 'e foarútstribjende literatuer. It yndividuele boek mei ôfkrêke wurde, fansels, mar net it besykjen om nije wegen yn te slaan. Sûnder fernijing ferwurdt de Fryske literatuer ta dialektliteratuer foar âlde kearels sûnder kloaten.

It gefaar dêr't ik op wiisde is ek net sa yrrëeel. Yn 'e foaroarlochske jierren is yn Dútslân en yn ús bloedeigen Fryslân besocht om de ferdivedaasjeliteratuer op 'e heechste trieme te setten en de foarútstribjende literatuer fan syn fuotstik te rêgjen. Om 1960 hinne wienen der yn 'e kffb lûden te beharkjen dy't likernôch itselde boadskip ferkundigen.

It seit himsels dat it skytbytsje Fryske skriuwers net foldwaan kin oan it lêsferlet fan Frysklêzers dy't alle sneinen in nije roman lêze wolle. It soe moai wêze - út in êchpunt fan lêsferlet wei besjoen - as de Fryske romans dy't ferskine, sa ‘algemeen’ wienen, sa op 'e midsmjittige smaak taskreaun, dat se stik foar stik safolle mooglik lêzers betsjinje koenen. Ik nim oan dat dat de eftergrûn is fan Sietse de Vries syn redenaasje. Mar op 'e smaak fan it grutte publyk taskriuwe rint út op trivialiteit. Der is abslút neat tsjin it skriuwen fan aardige, noflike en ferdivedearjende boeken. As lykwols easke wurdt dat soks allinnich mar mei en oars neat, dan giet it mis mei de literatuer.

No is, wat De Vries seit, alderfreonlikst bedoeld. Folle agressiver wie de oanfal op 'e hege literatuer dy't Durk Hibma goed trije jier lyn lansearre. By myn witten hat nimmen der ea op reagear-

[p. 260]

re. Sa ferbjustere fan dy bûtenroaiske útfal? Of tocht elkenien: lit Durk mar eamelje?

Hibma frege him ôf: ‘Soene de heechlearde literatoaren harren net ris wat mear dwaande hâlde kinne mei it tagonkliker meitsjen fan harren wurk foar in grutter publyk. Dat hoecht alhiel gjin ôfbreuk te dwaan oan de kwaliteit. As literatuer gelyk is oan ûntagonklikens, dan wiist it mâl mei de takomst fan dyselde literatuer.’ (Trotwaer 1995, s. 80).

Hibma joech gjin foarbylden fan ûntagonklike boeken. Dy binne der ek net, tink ik, teminsten net by it sjânre roman. En dêr giet it it grutte publyk dochs om. Hy joech ek gjin foarbylden fan it tagonkliker meitsjen. Spitich, ik woe noch wolris sjen hoe't dat moast sûnder de kwaliteit oan te taasten òf it ferhaal yngripend te feroarjen.

Binne de romans fan de Fryske skriuwers dreger (ûntagonkliker) as de Ljouwerter Krante? My tinkt fan net. Of is it sa dat de trochsneedlêzer him wol ynspanne wol by it lêzen fan 'e krante, of in rapport of in montaazjefoarskrift, mar nèt by it lêzen fan in literêr wurk? Moat literatuer sa simpel wêze dat it ferstân op nul kin?

Happy few en heechlearde literatoaren - wêr ha wy it eins oer? Eelkje Tuma, Durk van der Ploeg, Sietske de Jong, Meindert Bylsma, Joop Boomsma, Benny Holtrop, Doeke Sijens en al dy oaren har boeken binne dochs heel normale lêsboeken en gjin puzels dêr't men doktorandus foar wêze moat om se oplosse te kinnen? Dizze boeken freegje net mèàr as in lêzer dy't ree is om belangstelling te hawwen foar de persoanen en har problemen en foar de wize dêr't it ferhaal op ferteld wurdt. Ik mien dat in skriuwer dy't syn bêst docht fan 'e lêzer freegje mei dat er syn bêst docht.