Trotwaer. Jaargang 30

[p. 247]

Koarte kronyk fan it proaza
Doeke Sijens

Sjoch net sa somber, Tommy

Riek Landman, In echte man. Friese Pers Boekerij, Ljouwert 1998. 232 siden. f 29.50.

‘Tom, leave jonge hoe komst hjir sa swier ferwûne?’ freget in frou op 'e lêste side fan it nije boek fan Riek Landman. De lêzer sit it hiele boek troch mei fragen. De wichtichste is wol: wat hat frou Landman mei dit boek foar eagen stien? In thriller oer in man skriuwe, dy't oan alle kanten bedrige wurdt? Hie se Kafka lêzen en woe se ek sjen litte hoe't in man de greep op 'e realiteit kwytrekket?

Haadpersoan is yn elk gefal Tom Bremer, in learaar, midden fjirtich, net troud en in betûft siler. Nei in benearjende dream, skopt er op in sneintemoarn, by 't fuotbaljen, in tsjinstanner suver dea. Wêr komt dy agressy wei? freegje syn maten. Tom, noch altyd lilk, wynt him der foar wei. Hy wol eins ek net tajaan dat er mis wie. De jûnes bellet him in learling op, dy't - yn it fytshok fan skoalle - mei him prate wol oer har problemen. Hy giet derhinne en wurdt - wylst it famke him om 'e hals fljocht - op 'e foto set.

Dat is it begjin fan in lange rige ynsidinten, dy't ûtrinne op in konfrontaasje tusken Tom en in sjanteur. Elk haadstik hat suver deselde opbou: Tom tinkt nei oer wat er de dei/nacht/middei dêrfoar meimakke hat. Direkt dêrnei bart der dan wer wat frjemds/benearjends/driigjends. Yn in nij haadstik lêze wy dan wer de ôfrin fan dat barren. De lêzer hat rillegau yn 'e gaten dat it boek op dit stramyn trochgiet. Dat Tom Breder yrrasjoneel op saken reagearret kin er akseptearje, mar hy wol fansels wol witte wêrom't Tom dat docht. Is it in midlifekrisis? Komt it om't er te lang by syn mem wenne hat? Wienen it dy middeis by Skelte op 'e souder? It bliuwt in riedsel, ek oan 'e ein fan it boek as er foar dea yn 'e berm fûn wurdt troch Tamara, dy't dan hystearysk ropt: ‘DO BIST MYN MAN!’.

Dit boek is slim ûnbefredigjend, wylst men der safolle foar trochstean moat: min Frysk (‘De rein falt yn bakken út 'e loft’), brike rigels (‘Har kantoar is in toanbyld fan harsels’), in hiel soad klisjees as korrupte wethâlders en ferkearde froulju en in rige ûnoannimlike foarfallen. It slimste is wol dat men 232 siden lang mei in yrritante, ynkonsekwinte haadpersoan sit, dêr't men gjin inkele sympaty foar oerhâldt en dy't mei de side ferfelender wurdt.

De skriuwster hat har fertild oan dit boek. Tom Breder wurdt op gjin inkel momint oertsjûgjend delset. Dat is ek in technysk probleem. Wa't de gaos yn in man syn harsens werjaan wol, moat dêr in styl en foarm foar fine dy't oarderet, sadat de lêzer greep krije kin op wat der bart. Landman

[p. 248]

hat dy foarm net fûn. Har skriuwstyl oarderet net, mar makket alles noch ûnoersichtliker. De earme Tommy fersûpt yn har proaza.

In hieltyd op te roppen argyf

Benny Holtrop, De smaak fan narkoaze. Koperative Utjowerij, Boalsert 1998. 158 siden. f 27,50.
Margryt Poortstra, In soarte fan swijen. Utjouwerij Frysk en Frij, Ljouwert 1998. 130 siden. f 24.50.

Yn in koart ferhaal kin in skriuwer net folle ferklearje, hy moat him tefreden stelle mei allinnich mar oantsjutten. Om 'e romte kin er net folle útlizze, karakters opbouwe of in plot ûntwikkelje. In soad skriuwers mislearje yn dizze skoalle foar akrobatyk, in pear mar komme it sloppe koard oer. Margryt Poortstra en Benny Holtrop binne beide sokke faklju. Hja behearskje de foarm en witte hoe't se dy brûke kinne. Poortstra is wat betûfter, nimt ek mear risiko's as Holtrop, mar hja sjocht soms wat te min nei ûnderen, nei it publyk.

Benny Holtrop hat yn De smaak fan narkoaze achttjin ferhalen bondele, dy't er tusken 1991 en 1997 skreaun hat. De folchoarder is gronologysk. De moaiste ferhalen binne dy oer in jongeslibben, dat bepaald wurdt troch it feit dat de heit Deutschfreundlich wie. It is itselde tema dat Holtrop ek yn In appel foar ûnderweis brûkte, mar hy kin der noch genôch kanten mei út. Sa yn fragminten ferteld is it mooglik sa ynkringend wol.

Ek yn it oare wurk binne de haadpersoanen meast kwetsbere minsken, dy't har net hielendal konformearje kinne. Dizze ferhalen hawwe lykwols minder glâns as dy oaren, al binne se technysk like goed skreaun.

De trettjin ferhalen, dy't Margryt Poortstra yn In soarte fan swijen by inoar brocht hat, binne neffens har útjouwer ‘inte op it tema taal’. Se soene gean ‘oer wurden dy't har net sizze litte wolle’. Soks klinkt nochal pretinsjeus, as in dichter dy't ek wolris eefkes proaza skriuwe sil. Aldergelokst falt it ta.

Poortstra skriuwt prachtich subtyl en der ûntkomt har gjin nuânse. Wat se beskriuwt is meastentiids sa helder as kristal. In inkele kear wurdt se wat dizich, dan wurket se gjin ferhaal út mar lit se de wurden streame (bygelyks yn ‘Taal’, ‘Spoar’ en ‘Moaie wurden’).

Sjoen ek de titels dy't Poortstra de twa skiften yn it boek jûn hat, ‘It lûd fan lústerjen’ en ‘Tiid en it gewicht fan wurden’, liket it der op dat sy sokke poëtyske stylympresjes nijsgjirriger fynt as har oare ferhalen. It soe lykwols ivich spitich wêze as har wurk dy kant útgean soe. Har kracht leit by mear konkrete ferhalen as ‘Iisblommen’, ‘Goudene knoopkes’, ‘De rolstoel’ of ‘Knippe en skeare’ (om mar ris in pear te neamen). Dy binne fan sa'n grutte klasse, dat elkenien, dy't witte wol hoe't in perfekt koart ferhaal skreaun wurde kin, se lêze moat.