Trotwaer. Jaargang 30

[p. 243]

Op healwei
Sjoerd Bottema

Saakje Huisman, Sûnder bûd. Utjouwerij Frysk en Frij, Ljouwert 1998. 176 siden. f 24.50.

It debút fan Saakje Huisman bestiet út 25 ferhalen, ferdield oer trije skiften. Diel I befettet ien lang ferhaal, de dielen II en III besteane elk út tolve koarte ferhalen. De koarte ferhalen binne - mei útsûndering fan ‘De acht wite sluven’, dat fan 1985 datearret, skreaun tusken april 1990 en juny 1997. Dat dy ferhalen ferdield binne oer twa skiften - it ‘ekstreme’ en it ‘eksimplaryske’ - is wol nei te kommen, mar wat de reden west hat wêrom't binnen elk skift de âldere en de mear resinte ferhalen kriskras troch inoar hinne steane, is my in riedsel. Ik kin der gjin tematyske oardering yn ûntdekke en om 'e wille fan 'e ôfwikseling kin it ek net west ha, want as men de ferhalen yn gronologyske folchoarder set, is de fariaasje neat minder.

It boek hat in wat bûtenwenstich formaat, sa'n trije sentimeter langer en likernôch in sentimeter breder as normaal. Troch dat ekstra grutte formaat en in tige smelle sydmarzje stiet der in soad tekst op ien side, wat de bledspegel der net moaier op makket. Tige steurend is it erratum op side 44 dêr't de titel fan it ferhaal ‘Kikkerts dogge neat’ ôfprinte is, wylst dat ferhaal pas begjint op side 47.

De titels fan de trije dielen - ‘I. Libje’, ‘II. Op 'e râne’, ‘III. Fan it bestean’ - foarmje, achterinoar set, op 'e nij in titel: ‘Libje op 'e râne fan it bestean’. Dat is fansels gjin tafal. De skriuwster sil der wol in bedoeling mei ha. De suggestje ûntstiet dat ‘Libje op 'e râne fan it bestean’ in titel is dy't op it hiele boek slacht en likernôch itselde betsjut as de titel op it omslach: Sûnder hûd.

Dat libjen op 'e râne, sûnder hûd, hat grif wat te krijen mei wat de flaptekst seit oer de haadpersoanen: dy ‘stelle har kwetsber op’. Jin ‘opstelle’ tsjut op in bewuste kar, in posysje kiezen. Der is lykwols mar ien ferhaal dêr't soks it gefal is: yn ‘Fûgelfrij’ wurdt in artistike frou slachtoffer fan 'e doarpsbefolking, dy't slim argewaasje hat fan har útdaagjende oars-as-oars. Yn 'e measte oare ferhalen giet it oer minsken dy't kwetsber binne, troch omstannichheden, gefoelens of eigenskippen dêr't hja net foar keazen ha.

In pear ferhalen geane oer hiel wat oars as wat de flaptekst suggerearret. Yn ‘Loslitte’ ferûngelokket in jonge frou ûnderweis nei de begraffenis fan har freon. De twa moetsje elkoar yn it deaderyk, dêr't it wakker prachtich is. Mei sa'n resept is it dreech en bak der wat smaakliks fan en dat is dan ek net slagge. Boppedat doocht it perspektyf net: it ferhaal wurdt yn ik-foarm ferteld troch de frou. Faaks noch wûnderliker is ‘Fûgelfreon’, in ferhaal oer in frou dy't troch in agressive ka efterneisit-

[p. 244]

ten wurdt en sa telâne komt by de eigner fan it lilke bist. No sil it heve, tinke je dan. Mar de man skinkt har in grog yn en dan is it ferhaaltsje al wer út. Dat is it probleem mei mear fan Saakje Huisman har ferhaaltsjes: se binne al wer út foardat der echt wat bard is, se bliuwe earne op healwei stykjen.

De haadpersoanen komme ‘yn konflikt mei harsels en/of mei de minsken om har hinne’, giet de flaptekst fierder. Se fiele har machteleas ‘út obsesje, eangst of ferlittenheid wei’. Foar in tredde part fan de ferhalen giet dy karakteristyk net of amper op. It ferhaal ‘Appeltsjegrien’ stiet sels heaks op wat de flaptekst - en de titel - suggerearret: Paulyn hat nije skuon kocht: appeltsjegriene skuon mei mânske platosoallen. Froeger moast se altyd yn âlderwetske brune fiterskuon rinne, wylst de oare bern nije skuon hiene. Dêrom keapet Paulyn faak nije, leafst útwrydske, opfallende skuon. Dy jouwe har in gefoel fan ‘macht’, dy skuon binne har ‘hûd’.

Machteleazens behearsket wol dúdlik it fierwei langste en fierwei bêste ferhaal fan dizze bondel: it lange iepeningsferhaal ‘Bestean’. It ferhaal falt gear mei diel I en de titel is in synonym fan de dieltitel: ‘Libje’.

‘Dat lytse, genipige klútsje ûntregelet net allinne myn bestean, it lit my ek fiele dat ik bestean.’ It begjint mei in klútsje en it einiget mei in boarstamputaasje:

Ik wachtsje in lyts oerke. Dan komme der twa manlju oan, dy't har oan it fuottenein fan 't bêd opstelle. Se sjogge der wol gewichtich út. Ik ken harren net.
‘Dit wurdt in amputaasje?’ freget de iene.
Freget er it oan my? De oare seit neat, dus it sil wol foar my ornearre wêze. ‘Dat is noch net foar hûndert prosint wis. Der soe in anatoompatolooch by de operaasje wêze en...’

‘Ja, dit is dy amputaasje,’ seit de oare.
Gotfer, tink ik, se sille my it boarst der mar ôfsnije wylst ik...
‘Neffens my, ik soe earst marris even mei Van lesten oerlizze as ik jimme wie, want hy hat tsjin my sein dat...’ Se sjogge my beide oan as haw ik helendal gjin boarsten. ‘Dokter Van lesten hat sein dat der noch in lytse kâns wie dat it der net ôf hoegde,’ rop ik sa lûd dat se it wol hearre moatte.
‘Hat dokter Van lesten dat sein?’ freget de iene, hy sjocht my mei in mespuntsje fan begrutsjen oan.
Jimme wolle it der ôf ha, smoarge loeders, tink ik, ik ha 't wol yn 'e gaten. Moedeleas lit ik my yn 'e kessens falle. Ik doch de eagen ticht. Se rinne fuort, ik hear it oan 'e fuotstappen. (s. 29)

De ikfiguer moat troch de hiele mole fan ûndersiken hinne: foto's, nochris foto's, echo, punksje, longfoto's, botscan, bloedprippen, nochris bloedprippen, hertfilmke ensf. Dat proses wurdt sober beskreaun, sûnder dat de skriuwster der in drama fan makket; dat hoecht ek net, it barren op himsels is dramatysk genôch. Oan bespegelingen oer libben en dea falt fansels net te ûntkommen, it soe ek al raar wêze dat je dêr hielendal net oer neitochten as soks je oerkomt. Dat de gefoelens fan de haadfiguer net allinne ynkringend, ‘mar tagelyk lichtfuottich en mei humor’ beskreaun

[p. 245]

wurde, liket my tefolle sein. In lichtfuottich ferhaal kin men dit, lykas de measte oare ferhalen út de bondel, beslist net neame, al ûntbrekt de humor net hielendal, sa as bliken docht út it niiskrekt oanhelle sitaat. Dat de ikfiguer nei de botscan alles neame moat wat der oait mei har bonkeboel bard is, soarget foar in komysk kontrast tusken in opsomming fan futiliteiten en de earnst fan it ûndersyk.

Op de achterflap stiet in fragmint út it ferhaal ‘Kikkerts dogge neat’: in famke wurdt troch har sadistyske buorjonge twongen de kop fan in kikkert troch te slokken. It is it twadde ferhaal út de bondel en mei it earste ferhaal ien fan de bêste. Dêrnei sakket it allegear wat ôf. Benammen it tredde diel is de slappe kant neist: lytse ferhaaltsjes oer lytse dinkjes, dêr't je as lêzer net folle fan bybliuwt, ek omdat in aardige of ferrassende ‘pointe’ meastal ûntbrekt. De oplossingen dy't de skriuwster oandraacht foar de problemen dy't hja yntrodusearret, binne te maklik en dêrtroch wat flau. Ik jou in pear foarbylden:

‘De krêft fan in stâlpantsje’ - Probleem: Selma fersoarget har âlde buorfrou Afke. Op in dei hat se skjin har nocht en keart it stâlpantsje dêr't Afke út sit te iten, op har holle om. (Oant safier rint it ferhaal as in trein. It docht jin tinken oan de skerpte en it synisme fan Hylkje Goïnga. Mar dêrnei wurdt it eamelich:) De haadfiguer makket in lange kuier om stoom ôf te blazen. As se weromkomt, is Afke ferdwûn: mei in ambulânse nei it sikehûs brocht. Oplossing: Nei in wike siket Selma har op. Afke hat it bêst nei 't sin yn it sikehûs en fertelt oars neat as loovjende ferhalen oer Selma.

‘En no wit ik it noch net’ - Probleem: Ikfiguer krijt klapbân. Frachtweinsjauffeur tilt - sûnder har tastimming - fyts yn 'e laadbak en twingt har sa om mei te riden. Oplossing: Yn har doarp springt se út 'e frachtwein. Twa oeren letter komt sjauffeur oan hûs mei fyts en in bosk blommen.

‘Dêr gie it mis’ - Probleem: Rúzje tusken mem en dochter. Mem wiist dochter de doar. Dochter mei lilke kop fuort. Mem sit der wakker oer yn. Oplossing: In oere letter komt dochter wer werom en is de frede sletten.

‘Thúskomme’ - Probleem: It jonkje Yde wol yn it sikehûs bliuwe. As er nei hûs ta mei, krûpt er by ien fan 'e susters yn 'e auto. It docht bliken dat Yde twa jier lyn in broerke ferlern hat. It jonkje wie noch mar njoggen moanne. Yde syn mem kin har net losmeitsje fan it fertriet. Oplossing: Fan it foarfal mei Yde hat mem leard dat it oars moat.

Dat lêste ferhaal - mei syn sentimentele ynslach fan begrutlik berntsje en begrutlike mem en it weake happy end - soe in senario wêze kinne foar in ‘tragikomyske’ Amerikaanske tv-film, kompleet mei it wyslike berntsje dat op fermaaklike wize útspraken fan folwoeksenen yn 'e mûle nimt: ‘As de karre by in boks stean bleau, sprong er der ôf, skeat it keammerke yn, makke in bûginkje en frege heel eigenwiis: ‘Wat mei it wêze? Roosvicee, molke of sûpe?’

Sa'n gegeven is ek prachtich foar in hertferskuorrende jankfodde, mar as soks ‘ynkringend’ en ‘tagelyk lichtfuottich en mei humor’ be-

[p. 246]

skreaun wurdt, krij ik der kromme teannen fan. Stiif fan de sentimentele klisjees stiet ek ‘In doaske mei leafde’: Man besiket syn deminte frou yn it ferpleechhûs. Hy fielt him skuldich: hie noait tiid foar har, altyd oan it wurk. No ja, dan wit je it wol. Dat komt noait wer goed.

In positive útsjitter yn dizze ôfdieling is it ferhaal ‘In suffert en twa kringen’: De ikfiguer krijt fan har dochter les yn assertiviteit: hoe in ferfelende kofjedrinkster mei dito soantsje de doar wer út te krijen. Hjir makket de skriuwster de flaptekst wier: it tetterjen fan de kofjedrinkster oer de nije caravan dy't se kocht ha en de nije gerdinen dy't yn de nije caravan moatte en de banken dy't se oerklaaie wol, wylst har strontferfelende soantsje alles oeral hellet, wurdt ‘ynkringend’ en ‘mei humor’ beskreaun. En de grappichste sin út dizze ôfdieling is de slotsin fan it ferhaal ‘De acht wite sluven’: in man fernuveret him oer de acht brieven dy't er krekt op 'e bus brocht hat - dêr't syn frou har freondinnen it mannewaar yn opseit: ‘Hast in Tupperwaredemonstraasje of sa?’

It tekstfragmint op de achterflap wekt de yndruk dat it yn dizze bondel foaral giet om horrorachtige ferhalen. Dat giet foar diel III beslist net op. Sa't de titel fan dat diel ek al suggerearret - ‘Fan it bestean’ (= Oer it bestean? Uit het leven gegrepen?) - binne it ferhaaltsjes oer it deistige libben, oer min ofte mear ‘gewoane’ minsken. Diel II is spannender, nijsgjirriger, want dat giet oer minsken dy't, lykas de titel oanjout, ‘op 'e râne’ libje. De horrorsfear fan ‘Kikkerts dogge neat’ komt lykwols mar yn in pear ferhalen foar: yn ‘Sekreesje’, oer in mem dy't lêst hat fan net te bedimjen driftbuien en bang is dat hja de baby wat oandwaan sil, en yn ‘Kowe-eagen’, dêr't de ikfiguer yn terrorisearre en mishannele wurdt troch har âldere broer. It is spitich dat dy broer net wat mear útdjippe wurdt - wêrom/wêrtroch is er wurden sa't er is? No bliuwt it ferhaal stykjen op it nivo fan de aksje en is it eins net mear as in surrogaat fan it folle benearjender en luguberder ‘Kikkerts dogge neat’.

‘Kowe-eagen’ is wat dat oangiet typearjend foar de hiele bondel: it is, nettsjinsteande de út en troch rake typearrings fan karakters, sitewaasjes en sfear, allegear wat te koart en te flechtich, mei amper in plot of clou. In soad fan dizze sketskes hie folle mear fan makke wurde kinnen as der wat mear tiid en enerzjy yn stutsen wie en de skriuwster har der net op healwei fan ôfmakke hie. Dat nimt net wei dat Saakje Huisman yn dizze bondel bewiist dat hja skriuwe kin en dat wy hoopje meie dat it net by dit debút bliuwe sil.