Trotwaer. Jaargang 30

[p. 207]

Beheining troch sintraal gesach ûnderbeljochte
Reitze Jonkman

Bertus Mulder, Fryske taalpolityk. Koperative Utjowerij, Boalsert 1997. 134 siden. f 29.50

Fryske Taalpolityk fan Bertus Mulder is it earste boekje yn de rige DOKUTEKST fan de Koperative Utjowerij. In rige mei teksten fan in sinjalearjend, kritysk en dokumintatyf karakter oer wittenskip, polityk, maatskippij, kultuer, taal en literatuer. Yn de samling fan Mulder komme al dy skaaimerken al op it aljemint. De klam leit dêrbij op taal en polityk.

De spesifike fisy fan de auteur hie ek wol yn de no frijwat neutrale titel nei foaren komme mocht mei in taheakke lykas ‘út in sosjaaldemokratysk perspektyf wei’. Dat hie de lading fan de tsien teksten better dutsen en ek dúdliker makke binnen hokker ramt oplossingen foar de Fryske taalpolitike problematyk socht wurde en hokker net. Mulder is net ûntefreden oer de resultaten: ‘Winliken wurdt yn Fryslân mei stipe fan de Fryske sosjaal-demokrasy in kultuerpolityk sûnder wjergea yn Nederlân fierd. (...) Der kin mei ferdrach fierder buorke wurde.’

Sa'n konklúzje freget fansels om in wjerwurd. Nettsjinsteande de net ûnaardige útkomsten troch ûnder oaren de sosjaal-demokrasy op dit mêd, is it noch mar de fraach oft der op dy wize mei ferdrach fierder buorke wurde moat. Krekt ek fanwegen wat de auteur sels as betingst steld foar in fierdere emansipaasje fan it Frysk.

Yn it ‘Neiwurd’ jout de gearstaller-auteur oan dat de teksten ûntstien binne út it ferlet wei om mear te witen oer it (mindere) plak fan it Frysk yn polityk en maatskippij yn Fryslân. Der wurde dêrbij net allinnich fragen steld, mar ek antwurden jûn. De betingst om it Frysk in better plak te jaan is neffens Mulder, dat it Frysk mear taalmacht krije moat.

It sykjen nei mear kennis oer de machtsferhâldingen hat yn dit boek in hiel oar karakter as yn de essay-bondel fan Freark Bergstra Skiep binne der inkeld om skeard te wurden (1998). Dêryn wurde troch it sykjen grutte problemen (mei de Nederlânske steat) nei foaren helle dy't (noch) net oplost wurde. Bij Mulder liket it wolris oarsom. De politikus Mulder skriuwt op in dúdlike, hecht trochtimmere en konstatearjende wize syn ideeën op en sketst net allinnich it maatskiplik probleem fan de taalstriid, mar rikt meast ek op in fanselssprekkende toan reedlike oplossingen oan. It is ek gjin niget dat dy oplossingen net fierder problematisearre wurde, omdat de polityk ek in antwurd op problemen hawwe moat.

In wol komysk oandwaand foarbyld fan politike antwurden hawwe, hat te krijen mei Lolle Nauta syn defaitistysk oerjaan fan de Fryske taalstriid. Yn de bijdrage ‘Lolle Nauta als criticus’ wurket de sosjaal-demokraat de útspraak út dat sawol it

[p. 208]

begjin as it ôfskie fan Nauta syn meidwaan oan it Fryske literêr bedriuw ferbûn binne mei it politike karakter fan de Fryske taalstriid. In minderheidstaal is ferbûn mei oerhearsking en ûnderskikking. Yn de tiid nei Kneppelfreed, at Nauta yn De Tsjerne debutearret (1954), lit er him ynspirearje troch Schurer dy't de taalstriid yn in sosjalistysk perspektyf set. Skriuwen yn it Frysk is in taalpolitike kar. As Lolle Nauta syn stribjen om ta in fúzje fan Asyl, Quatrebras en De Tsjerne te kommen yn 1966 mislearret, jout er de (Fryske) literatuer oer.

Mulder wol ha dat de eigentlike reden fan de ôfskie nimmende kritikus is dat de modernisearring fan de Fryske ekonomy ûnderstek docht oan it Frysk. Dat te kearen, hat gjin doel mear. Yn de folgjende sin hat Mulder syn reaksje klear: de Fryske PvdA pleite al yn dyselde sechtiger jierren foar regionale radio en televyzje as bestriding fan de hegemony fan de Nederlânsktalige massamedia en, sjoch oan, yn 1994 is Omrop Fryslân mei deistige televyzjeútstjoerings begûn.....

Mei Mulder bin ik it iens dat it bij de taalstriid om in emansipaasjestribjen út in maatskiplike achterstânssituaasje wei giet. Hij leit de klam lykwols tefolle op de persoanlike emansipaasje fan Frysktaligen op de maatskiplike ljedder. Gauris ferwiist Mulder nei de maatskiplike tsjinstellingen tusken de strata.

Yn de ‘Taalverhoudingen in Friesland’ leit Bertus Mulder oan de hân fan in besprek fan it taalsosjologysk ûndersyk Taal yn Fryslân (1984) foar de bûtenwacht (yn it PvdA-tydskrift Socialisme en democratie) út wat de Fryske beweging, taal- en sosjale ferhâldingen mei inoar te krijen hawwe. Foar Fryslân negative politike, demografyske en ekonomyske ûntjouwings sûnt de achttjinde ieu hawwe ta marzjinalisearring fan Fryslân laat. De ûntjouwing fan de Fryske beweging is in reaksje dêrop. It taalûndersyk toande wer ris op 'e nij oan dat de migraasje en de taalmacht fan it Nederlânsk noch hieltiten negatyf op de sosjale taalferhâldingen útwurkje: ‘Hoe hoger men op de maatschappelijke ladder komt, hoe meer Nederlandstaligen men aantreft, en hoe minder friesgezind de schaarse Friestaligen zijn. (...) Friestaligen vormen een duidelijke meerderheid in de industriële, ambachtelijke en agrarische sector, maar een minderheid in de sfeer van bestuur, kunst en wetenschap.’

Mulder fynt it dêrom spitich dat de ûndersikers M. Hechter syn ideeën oer de negative útwurking fan ien aparte arbeidsmerk foar de regio en ien foar it hiele lân net yngeander yn de analyze behelle hawwe.

Yn de taspraak ‘Moderne taalpolityk’ wurdt in oplossing yn it ramt fan in yndividuele maatskiplike stiging socht. Mulder sprekt as deputearre fan kultuer oer de rjuchten dy't troch it provinsjale taalbelied binnen helle binne foar it Frysk yn it ûnderwiis, it offisjele ferkear en de media - rjuchten dy't yn Den Haach te heljen binne. Mar der is in nije bedriging fan mobiliteit en massamedia yn Fryslân sels. Dêrom moat der nij taalbelied komme.

De provinsjale Ramtnota leit klam op it Frysk as funksje-eask bij nij oan te nimmen personiel en Frysk yn de media. Troch it Frysk wichtich te

[p. 209]

meitsjen foar de beropskarjêre wite jo dat jo der wat mei kinne. It skreaune Frysk, boeken en tydskriften binne ek fan belang om de taalmacht fan it Frysk te fergrutsjen.

Der is gjin mis op dat de taalmacht fan it Frysk ek troch persoanlike mobiliteit fergrutte wurdt. De analyze fan de emansipaasje fia de maatskiplike ljedder past ek it bêste binnen de fisy fan de sosjaal-demokrasy. Tagelyk komt Mulder yn de grutste bijdrage yn de bondel ‘De sosjaal-demokrasy en it Frysk: kultuerpolityk yn etappes’ wer op Piter Jelles syn stânpunten oer û.o. in Frysk Fryslân lykas Douwe Kalma foarstie. It Fryske stribjen moat syn plak wol binnen de Nederlânske steat hawwe.

Sintraal gesach moatte wy nei fiifhûndert jier wiis mei wêze, wite wij fan de steedhâlder fan dat gesach yn 1998. De taalstriid is lykwols ek noch om in oare reden in sosjale striid: de Fryske taalgroep is as gehiel in sosjale groep dy't binnen de Nederlânske steat minder yn te bringen hat as de dominante groep.

Bij it besprek fan Durk Gorter syn proefskrift oer it Frysk yn it gemeentehûs op It Hearrenfean (‘Dûbeltaligens is in pree foar amtner’) hie Bertus Mulder dêr djipper op yngean kinnen. Hij wiist wol op de arguminten tsjin it brûken fan it Frysk dêre: ‘verder als Wolvega kom je er niet mee’ of ‘we zijn allemaal inwoners van Nederland’. It liedt ta de belangrykste taalgedrachregel dat de Frysktaligen har bij de Nederlânsktaligen of bij de fiertaal fan it petear oanpasse moatte. De Fryske taalpolityk nei 1945 hat faaks wat romte makke yn it gemeentlik apparaat op It Fean, konstatearret Mulder, mar hij freget him tagelyk ek ôf hoe't de troch Gorter as hegemoniaal oantsjutte oermacht fan it Nederlânsk wat tebekkrongen wurde kin.

Mulder stippet ek op oare plakken wol oan dat it Frysk ûnder druk stiet fan de (hegemoniale) oermacht fan it Nederlânsk, mar dat it Nederlânske bestjoerlik steatsramt dêrmei anneks is wurdt net bot útwurke. Faaks hie in minder partijpolitike oertinking oer oare politike oplossingen yn in tiid fan ôfnimmende ynfloed fan de nasjonale steat - lykas (kulturele) autonomy - wat mear fertelle kinne oer ûnderbeljochte kanten fan de emansipaasjeproblematyk. It is dêrom hiel bot de fraach oft der binnen it besteande politike ramt fan de Nederlânske steat fierder buorke wurde moat om sa ta mear taalmacht fan it Frysk te kommen.

Dat nimt net wei dat Bertus Mulder, krekt troch syn deeglik en oanhâldend pleit foar in better plak foar it Frysk binnen de PvdA en de Fryske polityk, sûnder mis soarge foar mear taalmacht foar de minderheidstaal binnen de besteande struktueren.

De fertsjinste fan de bondel is dat dy mear ynsjoch jout yn de streaming dêr't Mulder diel fan útmakket. It hat in goede saak fan Troelstra west om pragmatysk te begjinnen mei de beheining ta it ûnderwiis. Dat moast mei it oanlearen fan it Frysk lêzen en skriuwen in emansipaasje út in maatskiplike achterstânssituaasje bewurkje. Piter Jelles syn stânpunten hawwe ynfloed hân op it Sosjaal-Demokratysk Frysk Forbân, yn 1928 oprjuchte troch frysksinnige SDAP-ers. Undere ynfloed fan dat Forbân komt it rapport SDAP en it

[p. 210]

Frysk ta stân, dat de partij brocht ta it stânpunt fan fakultatyf Frysk yn it leger ûnderwiis. Mei troch dy stellingname is it Frysk (ûnder de neamer fan ‘streektaal in levend gebruik’) yn 1937 yn de wet opnommen. Nei de oarloch siet de kearn fan it Forbân yn de PvdA, de trochbraakpartij dêr't Jan Piebenga yn 1946 foar yn de Steaten kaam en as earste it Frysk brûke koe, sûnder dat er troch de foarsitter ôfhammere waard.

Mulder wit ek goed de oansluting fan Schurer bij de PvdA, Kneppelfreed en in PvdA-rapport út 1950 bijinoar te bringen yn ferbân mei de lykberjochtiging fan it Frysk yn it bestjoerlik ferkear. De politikus Mulder ferwurdet de fierdere histoaryske stappen (‘etappes’) oersichtlik en logysk dy't bijdrage ta fierdere resultaten foar it Frysk (û.o. erkenning fan Frysk as twadde Rykstaal yn 1970 en deistige Fryske televyzje yn 1994).

It ‘Voorwoord’ neamt Fryske taalpolityk in oanfolling op de skiedskriuwing fan de Nederlânske sosjaal-demokrasy. Dizze samling fan teksten dy't ta in logyske ienheid omsmeid binne, is fierders net allinnich in diel fan de skiedskriuwing fan de Fryske sosjaal-demokrasy, mar foarmet neffens mij ek in weardefolle oanfolling op de skiednis fan de Fryske beweging yn it algemien. De fraach hoe't de troch it sintraal gesach stipe taalmacht fan it Nederlânsk (taal)polityk tsjingongen wurde kin, moat yn de takomst noch in antwurd op komme.