Trotwaer. Jaargang 30

[p. 194]

Post-Fryske-poëzij
Albertina Soepboer

Meindert Bylsma, Dy iene ielreager dy't opwjokket. Koperative Utjowerij, Boalsert 1997. 78 siden, f 24.50. Frâns Holwerda, Wâldmans hikke. De Delta OSG, Ljouwert 1997. 44 siden. f 25. Bartle Laverman, Boerefersen. Koperative Utjouwerij, Boalsert 1996. 48 siden. f 17.50. Ids Willemsma, Buorman Dada en oare gedichten. (CD mei tekstboekje) Perio, Ljouwert 1998. f 25.

De lêste twa jier ferskynde in tal dichtbondels dêr't Fryslân en syn lânskip in grutte rol yn spylje. Dat soe fansels stom tafal wêze kinne, mar it is in opmerklik feit dat fjouwer bondels yn sa'n lyts taalgebiet yn sa'n lyts setsje tiid ferskine mei itselde tema. Dan ha ik de sammelbondel Dit is myn lân (1997) fan de Provinsje Fryslân net iens neamd, dêr't Fryske en Nederlânske dichters har yn weagje oan it Fryske lân. Ik soe it hast in nije streaming neame wolle: de post-Fryske-poëzij. It is poëzij dy't him hin' en wer beweecht tusken nostalgy en registraasje fan it Fryske lânskip.

Om út te lizzen wat ik dêr presiis mei bedoel, sil ik begjinne mei in ferklearring foar dat fenomeen fan dy fiif bondels en dy leit by Trinus Riemersma. Riemersma hat der mei De reade bwarre foar soarge dat gjinien him mear doart te weagjen oan it sjenre fan de boereroman dêr't it lân sintraal yn stean mocht. De publikaasje fan De reade bwarre yn 1992 betsjutte eins de dea fan de boereroman. Nei Riemersma is it foar in literêr skriuwer net mear mooglik om sûnder der oer nei tinken de sentiminten yn proazafoarm op papier te setten.

Mar de Fryske literatuer soe de Fryske literatuer net wêze as se net in mooglikheid fûn hie om dochs har sentiminten frij skamteleas te publisearjen: de poëzij. It is deselde Riemersma dy't in antwurd jaan kin op de fraach wêrom't skriuwers soks dogge. Yn syn proefskrift Proza van het Platteland (1984) skreau er yn 'e konklúzje dat de Fryske literatuer ‘dient tot het bewaren van het oude en vertrouwde, dient tot het instandhouden van het ideale, volmaakte leven.’ (s. 77) Neffens Riemersma is de Fryske literatuer net út op 'e konfrontaasje mei de wrâld fan hjoed en al syn problemen.

Doe't ik de bondels oan it lêzen wie, kaam de fraach nei boppen ta wêr't de dichters no eins presiis stean yn 1998. Wylst de rest fan 'e poëzijwrâld him yn grutte pre-milenniumstress dwaande hâldt mei foarm en ynhâld, liket in part fan Fryslân noch oer de griene greiden te sneinsdichtsjen. Sitte se yn it ferline of yn it no? Hokker dichter doart it oan en skriuw poëzij dy't neat mear mei doe te krijen hat, mar alles mei himsels yn it no?

[p. 195]

Lit my begjinne mei de bondel dy't kwa titel, foarmjouwing en kleur (grien!) it tichtst by de boereroman komt: Boerefersen fan Bartle Laverman, kompleet mei ko en heafoarke op it omkaft. De fersen binne skreaun tusken 1994 en 1969 en men soe in hele ûntjouwing fan in dichter ferwachtsje yn sa'n tiid. Sa net by Bartle Laverman.

Syn fersen út syn begjinjierren as dichter binne it meast ynteressant. Yn dy fersen kom ik as lêzer fersen tsjin dy't de namme poëzij fertsjinje. In fers lykas ‘it mantsje bonkel’ sit fol mei prachtige bylden dy't tinken dogge oan in mearke: ‘hy sjocht de sinne kommen / hy heart hoe't de hofhûnen / tsjin syn moanne balte / syn skaad / falt oer it sân / rint fierder / swimt yn poelen / as de snie falt / rôlet er him op yn syn hoal / en sliept’ (s. 38).

It lânskip is hjir yn elts wurd oanwêzich, mar op in folslein eigen manier. Oer de tiid sels skriuwt er in side earder: ‘wa wit wat dêr bart / godleaze tiid tsjintwurdich / gau tsjuster / de nachten binne lang / hime de turfman / syn brún gebit bleat’. It binne moaie bylden dêr't in hele wrâld achter sit.

Mar dy eigen manier fan dichtsjen ferdwynt yn 'e rin fan 'e tiid. Siket Laverman yn it begjin noch en brûkt er aparte bylden, letter beheint er him ta it beskriuwen fan 'e foarspelbere eleminten at it om gefoelens en lânskip giet. Yn it fers ‘Sa Frysk’ hat er oer syn dûbele gefoelens foar Fryslân oer: ‘wat romantyk / ast op sa'n skildereftich dykje / ynstee fan in hûn / in jonge mei in blauwe tonge tsjinkomst’ (s. 15). Dat is noch in moai byld dat wat fiele lit wat fan 'e dichter, mar it is in útsûndering. Faker kom ik dingen tsjin as ‘einlings lit fryslân syn gesicht wer sjen / sa keal en rjocht en sûnder frjemdfolk no’ (s. 19). Dat binne dingen dy't wier binne, mar dy't sa gjin poëzij binne. De stêd komt by Laverman wol oan bar, mar dêr fielt er him in folslein frjemde. Laverman bliuwt sitten yn stereotipe bylden dy't net folle romte litte foar allerhanne nuânses en tsjinstellingen.

Mei de bondel Wâldmans hikke fan Frâns Holwerda komme wy op it earste gesicht wer yn 'e greiden telâne. Op it omkaft stiet nammentlik in peal fan in hikke. Mar de bondel fan Holwerda giet oer mear saken.

Yn trije skiften komme hiel ferskillende fersen foarby mei ek in hiel ferskillende toan. Yn it earste skift ‘Dû en ik’ giet oer it leafde. Der sitte moaie rigels tusken lykas yn it titelfers: ‘Myn skommelstoel falt efteroer / de himel lûkt er mei / en dakken / dakken read en dronkenskip / en soere wyn’ (s.13). Mar te faak fersile de rigels yn it beskriuwen fan it gefoel ynstee fan dat leafde suggerearre wurdt. Oan 'e ein fan itselde fers stiet: ‘Hannen / Leavjend / Dû’. Dat is spitich, want it hat neat fan de tsjoen fan de earste rigels.

Yn it twadde skift ‘En oaren’ hat Holwerda him ynspirearje litten troch oare dichters as Rogi Wieg en Adriaan Morriën. Fan dyselde Rogi Wieg hat er ‘Leafdesfers’ moai oersetten mei prachtige rigels oer dichter en lânskip: ‘Mar fierder, der is brea / sa as altyd en wurdboeken, âld / alfabet fan wûnders, dy hea / berch fan lettertekens’ (s. 23).

Syn eigen fersen lykwols misse dy kwaliteit. Se

[p. 196]

springe tefolle hin' en wer tusken in pear moaie rigels en klisjees. It tredde skift dat ‘By gelegenheid’ hjit, falt hast hielendal út inoar troch alle ferskillende kanten dy't de dichter my as lêzer op stjoert. Yn in pear fersen komt de dea fan syn heit foarby, fakânsje yn Spanje dêr't er syn eigen lân sa mist, ôfskie fan skoalle en noch wat saken dy't neat mei inoar te krijen hawwe. Dat is spitich, want wat wol moai is, komt op dy manier net ta syn rjocht. Holwerda hie wat stranger foar himsels en syn bondel wêze moatten.

Ien fers bleau fuortendaliks oer my hingjen doe't ik neitocht oer dichter, lânskip en stêd en boppedat, it is in moai fers (s. 24):

Sakrekt noch neare nacht
de beammen yn it park
in ûndúdlike massa.
No komme se nei foaren
as bjirk en iik
en boekebeam.
Letter yn in brief
sil ik dy skriuwe
Ik wie tsjûge
fan de deistige
skepping fan de wrâld.

Meindert Bylsma hat him dy deistige skepping fan de wrâld wol hiel persoanlik oanlutsen. Hy is as dichter net tusken de beammen sitten gien, mar in heel jier lang eltse snein yn in greide tusken Arum, Kimswert en Penjum. Yn Dy iene ielreager dy't opwjokket (mei griene greide op it omkaft!) hat er syn ûnderfining as greidedichter opskreaun.

It dichterlike idee om ien te wurden mei de dingen om him hinne lit er yn it earste fers al los: ‘mar allegeduerigen / stekt der wol in minske de kop op’ (s. 7). Wat folget is in bondel fol mei natoerympresjes en mimeringen fan in dichter oer de feroarjende wrâld.

Om't himsels ferplichte hat om eltse wike in fers te skriuwen, is de kwaliteit nochal wikseljend. Soms binne syn fersen net mear as opsommings fan wat der om him hinne te sjen is. Oare fersen hawwe wat fan in manifest oer hoe't mei de Fryske greiden moat, lykas ‘Warskôging’ dêr't er him yn rjochtet ta de projektûntwikkelders: ‘Wa wit hawwe jimme / al jild te weak set / yn in Marneboulevard’ (s. 23). Mar soks kin men kwalik noch poëzij neame.

Bylsma is op syn bêst as er wat om hinne sjocht en net allinne mar beskriuwt wat er sjocht, mar himsels of in oar ferhaal deryn behellet. Yn it fers ‘Unthjit’ freget er him ôf wat der barre soe as er de grûn laachje foar laachje útklaaie soe (s. 12):

Wa seit my dat der
eartiids by rûzich waar
op 'e strânwâl fierderop
net in leidich frouminsk
lein hat te sjongen?

As ik no ris
myn eagen strune lit
oer de bleatleine grûn
sil dy dan priis jaan
dêr't ik op longerje?

Wa seit my dat der
eartiids net in skipper wie
dy't dwarstroch it ferstân

[p. 197]

 

oer elke ûndjipte hinne

 

dy frou besile woe?

Hjir krije it fers en it lânskip djipte troch it sjen en it sykjen fan 'e dichter. Soms set er himsels yn in fers as dichter del. Hy is foaral relativearjend oer himsels yn sokke fersen.

Yn ‘Stoel’ skriuwt er earst oer in iensume stoel as in frjemd elemint yn it lânskip, mar letter docht bliken dat er troch de stoel sakke is en dat dy stoel dêr dêrom leit. Neat poëtysks dus. Yn ‘Wat moat ik no’ is er nei syn plak kaam om te dichtsjen oer de swellen, mar ‘wat moat ik no / tinkt de dichter / mei in koalflinter / boppe in weetstoppelfjild’ (s. 61).

Yn it jier dat er yn 'e greide sit, is er ek in pear wiken mei fakânsje nei Wales. Lykas Holwerda yn Spanje, kin er himsels net oerjaan oan dat nije lânskip en de nije yndrukken. Hy wol werom ‘al wie it mar nei Peazens-Moddergat’ (s. 56) en ‘nei ús woartels / en de jachtfjilden / fan ús no’ (s. 58). It is bytsje in miste kâns fyn ik, want krekt troch dy ôfstân hie er in oar perspektyf jaan kinnen op wêrom't hy as in yndiaan altiten mar op dy Fryske jachtfjilden omslacht.

Yn it moaie, lêste fers ‘Minsken’ komt er út by hoe't de jachtfjilden der neffens him hinne lizze. It fers lit twa kanten sjen: hoe't it is yn 'e greiden en hoe't it wêze kin at it Fryske flues dat om de minsken hinne sit, brekke soe. It begjint mei:

Dit keale lân sûnder beskûl
moat wol minsken opsmite
dy't mollebulten foar bergen hâlde
dy't ivich betocht binne
op in wynpûst út it ûnferwachte
erflik bang
foar in snjitter út it neat.

Foar't ik op it lêste part fan Bylsma syn fers weromkom, sil ik earst nei Ids Willemsma.

Willemsma syn bondel Buorman Dada en oare gedichten springt der allinne troch de foarmjouwing al út. Gjin boekje mei in greidelânskip derop, mar in CD mei de fersen yn in swart CD-hoeske. Op de CD lêst Willemsma syn fersen foar yn 'e greide. Yn in soad fersen is de toan droech en hast saaklik. Hy hat gjin tiid naam foar úthalen, franje of stiltes. Lânskip is foar him in gegeven dat er as deagewoan beskriuwt wylst er op alle mooglik manieren mei lûd, bylden en foarm boartet. Moai foarbyld is it earste fers:

lofts lân	rjochts lân
lofts sleat	rjochts sleat
lofts daampeal	rjochts daampeal
lofts skierroek	rjochts skierroek
lofts	daam rjochts

Dat is in lânskip op papier sette en derfoar soargje dat de lêzer der op alle mooglike manieren middenyn sit.

Willemsma hat mei syn keunst syn spoaren neilitten yn it lânskip. Foaral de timpel op 'e seedyk yn Marrum is prachtich. Hy skriuwt oer syn timpel: ‘yn klaai en sân beklonken peallen / froulik tolve yn 't gelid / tille de kop fan d'âlde seedyk / boppe minsken tinken út’.

[p. 198]

Willemsma skriuwt ek oer de stêd. Hy leit yn it sikehûs, slim siik en hy skriuwt oer bjirken mei ‘sulveren stammen tsjin it ljocht’. Earst liket it wer de langstme fan in boer te wêzen, mar it blykt wat oars te wêzen: ‘in reade gloede fan de nachtlike stêd / omseamje de 5 bjirken / in klyster probearret syn earste lûd / op it grize blauwe wiuwen / de suerstof noch út 'e noas’.

Moaiste fers fyn ik ‘Noarderleech’, want lykas it lânskip fan it Noarderleech sels, is it fan in ferrifeljende ienfâld wat Willemsma dêr docht.

Bûtendyks bringt wetter oan 'e dyk
de dyk stjoert 't werom nei see
de see jout sâlte planten oan it slyk
it slyk smyt iten op foar fûgels
fûgels meitsje weak fan binnen
binnendyks makket langstme om

bûtendyks te wêzen.

Kom ik werom by de post-Fryske-poëzij.

Wa dichtet út langstme om de wrâld út syn bernetiid yn stân te hâlden en wa doart it oan om himsels yn it lânskip del te setten yn it no en wa sit der wat tuskenyn? Laverman út nostalgy, al hat er goed yn 'e rekken dat dat ferline oer is. Mar fan syn striid fyn ik net folle oars werom as de âlde tsjinstellingen en klisjees. It binne de kij, de roken en al dy oare bylden, mar it is net mear as dat. Holwerda syn hikke is tefolle fersplintere om der op dat mêd folle fan te sizzen. Syn fers oer de skepping fan de wrâld is moai, mar it is net mear as in oanset.

Bylsma giet al in stik fierder de oare rjochting op. Hy lit ferskillende kanten sjen fan it lânskip en hy registrearret de moderne dingen. Hy lit himsels as dichter mei syn sentiminten net bûten spul stean en kin om himsels laitsje sa no en dan, al wol er yn Wales wol mei alle geweld werom nei syn ivige jachtfjilden. Oer dy twastriid dichtet er ek en dat jout de bondel it perspektyf dat dy nedich hat. De konklúzje yn syn lêste fers fyn ik moai, mar spitich genôch mikst er krekt te opsichtich de bekende Fryske folkloare dertroch hinne. Mar dochs de ein, as neitinkerke oer wat de Fryske poëzij moat at it om de greiden giet:

Mar as de fluezen brekke
moat dit lân wol minsken opsmite
dy't mei reinklean oan
oer de mollebulten hinne springe
en yn it lân efter de bergen
mei gefoel en fantasije
op 'e rin slaan
mei alle suchjes wyn
it libben wyld besile.
Minsken dy't hagelstiennen
as iisblokjes
yn 'e bearenburch smite
en mei de rûzige holle reedride
op dit keale lân sûnder beskûl
op dizze flakte fan wif aventoer

Gefoel, fantasije en aventoer, dat is wêr't it yn poëzij om draaie moat. Dat is wat det post-Fryskepoëzij soms hat, mar faak ek net. Kom ik út by yn myn eagen de meast moderne dichter: Ids Willemsma. Hy wol ek nei hûs ta at er op fakânsje is en hy docht ek net folle oars as dichtsje oer lânskip. Mar hy mimeret net de hele tiid en by him gjin nostalgy oer wat west hat.

[p. 199]

1984	platen izer
	izer
	wêr is de ein

Inkeld noch 1999 en dan is de ein. Krije de Fryske dichters noch lêst fan pre-milenniumstress en ramme se platen izer yn har poëzij? Is Fryslân 2000 de ein of it begjin? It wurd is oan de poëzij.