Trotwaer. Jaargang 30

[p. 169]

Trioel
Dreame is net kommersjeel^*)
Sietse de Vries

Is it Frysk literêr skriuwen in ôfrinnende saak? Ofgeande op myn earste ûnderfiningen yn 'e Fryske skriuwerij, is der reden foar iennich optimisme: der wurdt genôch skreaun. Jannewaris 1997 kundige ik by de útjouwer oan, dat dy ynkoarten it manuskript fan myn earste roman ferwachtsje koe. ‘As't it foar augustus ynleverst - en it wurdt goedkard - dan kin de subsydzje-oanfraach foar 1 jannewaris de doar út. Dan bringe wy it yn febrewaris '98, krekt foar de Fryske boekewike, op 'e merk.’

Dat like mar bêst. It gie allegear wat flotter as ik tocht, dat yn maart koe ik it manuskript fan ‘De Boargemaster’ al ynleverje. Wa wit kin it mei de sutelaksje al yn 'e winkels lizze, tocht ik stikem. Ik hie de smaak te pakken, dat in pear wike letter bin ik mei in twadde roman út ein set. Yn juny waard ik belle troch de útjouwer oer myn earsteling, ‘De Boargemaster’: moai manuskript, wy wolle it útjaan. De tekst koe hjir en dêr wol wat koarter om 'e hoeke, dat ik as dêr noch eefkes nei sjen woe, graach. Ik hie al twadden ien klear? Leverje mar fêst yn. O ja, de útjefte fan it earste boek wurdt net nei foaren helle, mar wurdt in healjier opskood. Oare manuskripten geane foar. ‘Mar dat hâldt yn’, aksele ik tsjin, ‘dat dy earste roman pas oer in goed jier útkomt en de twadde pas mei twa jier. En dat as ik no oan in tredden begjin, dat dy pas oer trije jier ferskynt.’

‘Mar dan wachtest dochs in pear jier? It is miskien wol goed om 'e reaksjes op dy oare boeken earst eefkes ôf te wachtsjen.’

En ik hie it noch wol sa moai betocht. Fiif jier lang alle jierren in nije roman, dat jout - as de boeken goed en tagonklik genôch binne - kânsen om in bytsje in fêst publyk op te bouwen. Goed foar mysels en goed foar de útjouwer.

Ik koe myn teloarstelling net foar my hâlde, dat ik ha de earste dagen wakker klage en seurd tsjin freonen en kollega's. De measten hiene begryp foar myn skriemerige ferhalen, mar ien dy't ek wol ris yn it Frysk skriuwt, fûn dat ik net seure moast. ‘Wat jout dy it rjocht om alle jierren in boek skriuwen?’, woe er witte. En doe krong it pas ta my troch: der wurde net te min Fryske boeken skreaun - lykas ik altyd miende - mar tefolle. Wat sil ik noch langer útjouwers lestich falle mei Fryske boeken, tocht ik. Ik gean oer op it Nederlânsk.

Wy binne no al wer hast in jier fierder en ik twifelje noch. Ik bin hiel foarsichtich oan in tredde boek begûn - yn it Frysk - mar ik bin der noch altyd net út. Miskien dat ik it dochs mar yn it Nederlânsk besykje.

*) Ynlieding, holden op it wykein fan it Skriuwersboun fan 28 en 29 maart 1998.

[p. 170]

Foardat ik fierder gean, eefkes dit. It kin fansels hiel goed wêze, dat se by de útjouwer tochten: wy kinne der subsydzje foar krije dus jou mar út. Mar lit him asjebleaft net noch mear fan dy midsmjittige skriuwsels ynleverje, want dêr sit net ien op te wachtsjen. Dat se my, om my net op myn teare skriuwerssiel te traapjen, sa diplomatyk mooglik te witten dien ha: gjin manuskripten mear. En dat ik dat subtile gebeart folslein ferkeard ynterpreteard ha.

As dat sa is, dan is alles wat ik hjirnei noch sis fan gjin wearde en moat elkenien dy't der kennis fan nimt it mar sa gau mooglik ferjitte. Mar as it oars is, soe de hiele gong fan saken wol ris typearjend wêze kinne foar de literêre produksje yn it Frysk en yn alle lytse talen.

Klaas Jansma sei lêstendeis yn in ynterview, dat it moaie fan literatuer is, dat er der neat mei fertsjinnet. Dat er syn romans allinne skriuwt foar syn eigen befrediging, dat er him gjin tel ôffreget wat er der foar bart. Myn stelling is, dat wat yn dizzen moai is foar de skriuwer, in ramp is foar de literatuer.

Keunst is altyd it resultaat fan in wrakseling. In wrakseling fan de keunstner mei himsels, mar ek in wrakseling mei it publyk, mei de maatskippij. Wat grutter de wrakseling, wat mear de keunstner him ynspant om syn dwerse en opsternate optinksels yn in foar it publyk nije, mar nei te kommen foarm te jitten, wat djipper en moaier it resultaat. De grutste keunstners út de histoarje - Bach, Beethoven, Mozart, Rembrandt, Dickens, Dostojevski, de kar is willekeurich - komponearden, skilderen en skreauwen net foar har persoanlike groei, mar om't der brea op 'e planke komme moast.

Dat is it grutte ferskil mei Klaas Jansma en alle oare Fryske skriuwers. Yn it Frysk skriuwe docht immen om't de taal him neistiet, om't er syn gefoelens en ideeën it bêst yn dy taal uterje kin, om de befrediging fan it skeppen. Ien dy't tinkt: lekker ferhalen fertelle en der in moai poepke jild oan fertsjinje, machtich, dy skriuwt net yn it Frysk. En dus komme der yn it Frysk navenant folle mear dichtbondels en literêr tige ferantwurde boeken foar in lyts publyk út as yn it Nederlansk of it Ingelsk.

Dat proses wurdt nochris fersterke troch de posysje fan de útjouwer. Ek dy opereart bûten de wetten fan 'e kommersje om. Hy jout allinne boeken út as er der subsydzje foar krijt. Bestsellers om ferliezen op minder goed rinnende titels goed te meitsjen kin er skoan sûnder. In skriuwer fan spannende of humoristyske boeken foar in breed publyk, hat er amper mear belang by as by in dichter of in produsint fan eksperiminteel proaza. De subsydzje is itselde.

Is it Frysktalich literêr skriuwen in ôfrinnende saak? Ik tink it net. Begrutlike figueren dy't miene dat se har frustraasje en depresjes yn it Frysk op papier smite moatte bliuwe der altyd. In folle wichtiger fraach dêrom is: is it Frysktalich literêr lêzen in ôfrinnende saak? Want foar kommersjele skriuwerij - en dêr moatte wy op ta - is de fraach folle wichtiger as it oanbod.

En dy fraach wurdt foar in grut part bepaald

[p. 171]

troch bûtenliterêre faktoaren. Frysktalige popmuzyk hat mear jongelju foar it Frysk wûn as hokker jeugdboek ek. Skriuwkursussen, provinsjale skriuwdagen, se binne fan grut belang om ús it gefoel te jaan, dat wy der alles oan dogge. Mar wat it net kin is de literatuer ta libben bringe foar in breed publyk. Wat soe it moai wêze, in hype as Connie Palmen yn it Frysk. Mar stel, dat Jetske Bilker en Henk te Biezebeek de lapen gearsmite, dat Henk der nei trije jier dea by delfalt en dat Jetske in boek oer him skriuwt mei de titel: B.H. (Biezebeek Henk). Soe it in hype wurde? De iennichste manier om der 5000 fan te sliten is, bin ik bang, it útjaan litte troch de KFFB.

Fryske literatuer hat twa kanten: folkslektuer en literatuer foar de happy few. Wat ûntbrekt is de literêre roman foar in breed publyk. In Leon de Winter, in Joost Zwagerman, skriuwers dy't alle kearen wer delsabele wurde troch de krityk, mar dy't skriuwend ryk wurde en de minsken oan it lêzen hâlde. Dêr soene wy der ien of twa fan ha moatte. En wat soe it moai wêze as sa'n ien ek noch in ferhâlding krige mei de frou fan Loek Hermans of om myn part mei Loek Hermans sels. Yn it iepenbier. Mar no begjin ik te dreamen. En dreame is net kommersjeel.