Trotwaer. Jaargang 30

[p. 165]

Kleien en kliemen oer útjouwers
Tr. Riemersma

Ut it artikel fan Durk van der Ploeg, ‘De Fryske útjouwer is in abstraksje’ (yn it maartnûmer), kryt men de yndruk dat er syn slinger net helendal hat yn it Frysk-literêre wrâldsje. Dat is spitich foar him, want it libben is sa koart, dat soe men eins al yn freugde trochbringe moatte. Wat sil ik der mear fan sizze? Durk van der Ploeg is teloarsteld yn syn útjouwer, hy langet werom nei de tiden fan foarhinne, doe't der noch in útjouwer as Kamminga wie. Ja, idem dito, wat sil ik der fan sizze? Wat mei ik der fan sizze? It binne myn saken net. Van der Ploeg moat dêr sels mei klearkomme.
Wêr't ik wat fan sizze kin, dat binne syn bewearingen oer de Fryske útjouwers.

De uterst earnstige toan fan Van der Ploeg syn opstel ropt de ferwachting op dat er de matearje ek op in krekte en ferantwurde wize neieroan komme sil. Mar dy ferwachting wurdt beskamme. It artikel is sloardrich fan opset, it springt fan 'e bok op 'e ezel. In foarbyld: ‘Dat it der mei de Fryske skriuwerij net sa roaskleurich foarstiet is mei in kwestje fan jild. Der is temin útdaging. Der is gjin eare oan te beheljen. Fryske skriuwerij is deagewoan in kwestje fan talint en dom trochsetten. Talint is net te keap. Mar dat trochsetten, dêr sit it gauris op fêst.’

Hjir wurde seis meidielingen dien: der is te min jild, der is te min útdaging, der is gjin eare oan 'e Fryske literatuer te beheljen, skriuwen is in kwestje fan talint en dom trochsetten, talint is net te keap, it trochsetten komt it net fan. Wat is de relaasje tusken dy seis meidelingen? Dit is yn myn eagen allinnich mar gjalp-gjalp-gjalp.

In oar foarbyld: ‘In skriuwer moat him kreatyf in plak befjochtsje om as folweardich auteur te funksjonearjen. Mar yn it proses fan de fermannichfâldiging fan it wurk moat er net nochris op 'e knibbels brocht wurde. In folweardich auteur kinne jo net wurde sûnder in folweardich útjouwer.’

Sin 3 slút oan op sin 1, it binne beide stellingen (dy't net bewiisd wurde), mar wat moat dy twadde sin dêrtusken? Dy hat gjin relaasje ta it foargeande en it neikommende.

Wat ik op sinsnivo oanjou, jildt ek foar de makrostruktuer fan it artikel: de alinea's foarmje gjin logysk op inoar folgjende blokken fan in redenearring. Dit is in rommelich sûpsoadsje dat de redaksje sa net opnimme moatten hie. De redaksje seit (by wize fan ekskús?) dat Van der Ploeg syn ‘gram’ hellet. Fan dat gram fernim ik neat, wol fan mismoedigens en miskend-wêzen. Autentike gefoelens - en miskien yn Van der Ploeg syn sitewaasje wol terjochte -, mar gjin frijbrief foar it skriuwen fan in gaoatysk ferhaal. Fan in skriuwer dy't in bydrage leverje wol ta de diskusje oer

[p. 166]

in aspekt fan 'e Fryske literatuer ferwachtsje ik dat er syn ferhaal in dúdlike struktuer jout: sintrale bewearing, stypjende bewearingen, foarbylden/bewizen. En fansels, syn waarnimmingen moatte korrekt en betrouber wêze.

It gesicht

Oan 'e titel te sjen, is Van der Ploeg syn foarnaamste punt fan krityk dat de Fryske útjouwer gjin gesicht hat. As der praat wurdt fan ‘it gesicht fan 'e útjouwer’ dan wurdt der ornaris doeld op it fûns, de promininte skriuwers en de presintaasje fan dy útjouwer. Mar dat bedoelt Van der Ploeg net, hy bedoelt it letterlik: it uterlik fan de heechste of iennige baas by de útjouwerij. Neffens Van der Ploeg heart der by in útjouwerij ien persoan te wêzen dy't alle toutsjes yn hannen hat en dy't neat gjin taken partet mei of delegearret nei oaren.

Ik tink net dat ik dit begryp, mar wat ik der fan mien te begripen, dat komt as folslein absurd op my oer. Wêrom soe de ynspirearjende en paadwizende funksje perfoarst waarnommen wurde moatte troch de útjouwer? Kin in literêre kritikus of in rûnte fan literêre freonen of in skriuwersbûn dat net likegoed dwaan? Is it wier sa, dat goede literatuer allinnich mar skreaun wurdt troch skriuwers dy't in ynspirearjende útjouwer ha?

Dy allinnichhearskjende útjouwer moat fan Van der Ploeg in erudyt man wêze dy't in heel soad fan literatuer ôf wit, in literêre tûzenpoat. Ik tink, as der wier sokke knappe koppen binne yn Fryslân, dan wurde se fansels gjin útjouwer, want dêr is gjin droech brea mei te fertsjinjen, mar se wurde bygelyks heechlearaar ferlykjende literatuerwittenskip.

Van der Ploeg skoot D. Kamminga nei foaren as de útjouwer by de graasje Gods, útjouwer fan û.o. De Holder. Dêr is Van der Ploeg mis mei: de útjouwer fan De Holder wie J. Kamminga.

Van der Ploeg neamt ien útjouwer mei in gesicht, Koen Eekma. Mear binne der neffens him net. Mar dat is net wier. En dat wit Van der Ploeg. Hy hat it ommers oer ‘myn útjouwer’ en hy bedoelt fansels Robert Wielinga, in man fan sa'n fyftich jier mei in griis burd fan likernôch in heale sintimeter. Van der Ploeg liket ûnbekend te wêzen mei persoan en útjouwer Jan Jongsma fan Burgum, haad en iennich meiwurker fan 'e útjouwer JJ. Dy man hat wier in gesicht, ik ha 't faak genôch sjoen en ik wegerje om te leauwen dat Van der Ploeg net fan it bestean fan Jongsma ôf wit. Fierder neam ik Goasse Brouwer, dè man fan útjouwerij Fryk en Frij. Van der Ploeg beart er as hie er nea fan dizze persoanen/útjouwers heard. Soks is ferdraaien fan 'e feitlikheid.

Der binne dus fjouwer útjouwers mei in (ien) gesicht. Dêrneist binne der trije útjouwers mei mear gesichten: Bornmeer (twa gesichten), de Koperative Utjowerij (fiif gesichten) en de Kristlik Fryske Folksbibleteek (trije à fiif gesichten).

Wat Van der Ploeg net dúdlik makket, is wêrom't in útjouwer mei ien gesicht better is as in útjouwer mei mear gesichten. Ik hie bewizen ferwachte yn 'e geast fan: om't de Afûk ien gesicht hat, hat dy in folle better fûns opboud as de KU dy't fiif gesichten hat, of: om't de Afûk ien gesicht

[p. 167]

hat, fiele skriuwers har dêr folle better thús as by de KU, of: skriuwers wurde mear ynspirearre troch de ienkoppige Afûk as troch de fiifkoppige KU. Sokke bewizen komme yn it artikel net foar.

Dat sadwaande, de foarnaamste stelling fan Van der Ploeg is net iens in slach yn 'e loft, it is in skeet dy't ferwaait yn 'e wyn.

Man en peard

De útjouwers dy't troch Van der Ploeg fan har gesicht berôve en yn 'e anonimiteit stompt wurde, wurde dêrnei ek nochris as minkukels te kak set: ‘Sa't de sitewaasje der optheden hinneleit freegje ik my wolris ôf oft útjouwers wol affiniteit hawwe mei literatuer?’

Eigenaardich, dat fraachteken, want it is in gewoane bewearende sin. Van der Ploeg beweart dat er him wolris dit en dat ôffreget. It fraachteken wol dúdlik meitsje: de suggestje dy't ik doch, dy doar ik dochs net foar myn rekken te nimmen. In bytsje slop, dus. Van der Ploeg hie skriuwe moatten: Robert Wielinga, Koen Eekma, Jan Jongsma, Goasse Brouwer, dy twa mannen fan Bornmeer, dy fiif persoanen fan 'e KU en dy stikmannich fan 'e KFFB dy hawwe gjin affiniteit ta literatuer. En dat docht bliken út de neikommende feiten. Dûbele punt, bewizen. As men kritisearje wol, moat men man en peard neame. Oars is it gjin kritisearjen, mar rabjen.

‘Se [de útjouwers] sizze net iepentlik: Jim kinne net skriuwe. Of: Wat jimme skriuwe is nâlestoarjen. It is stilistys min, it taalgebrûk is swak.’

Nee, dat sizze de útjouwers fansels net iepentlik, dat soe ek ferrekte ûnfatsoenlik wêze. Mar se sizze it wol tsjin de skriuwers sels, yn in petear of yn in fertroulik brief. Ik wit út 'e earste hân dat by de KU manuskripten ôfwiisd wurde en dat oare skriuwers oanwizingen krije om har manuskript kompositoarysk of stilistysk by te helpen. Ik wit út 'e krante dat soks krekt gelyk sa bart by de KFFB. Dy ynformaasje oer de KFFB hat Van der Ploeg yn alle gefallen tagong ta hân. Wêrom neamt er it net?

‘Hokker útjouwer docht war om skriuwers en dichters te benaderjen foar in hânskrift? Hokker útjouwer sil inisjativen nimme om minsken oan it wurk te setten? Dat dogge Fryske útjouwers net.’

Retoaryske fragen stelle en dêr sels mar gau in antwurd op jaan is wol in aardich retoarysk trúkje, mar soks tsjinnet de wierheid fansels net. Van der Ploeg hie echte fragen stelle moatten, en dy hie er stelle moatten oan 'e útjouwers en dêrnei hie er by de skriuwers tsjekke moatte oft dy antwurden kloppen. Dan hie er bygelyks ûntdekke kinne dat de KU geregeldwei minsken oan 'e mouwe lûkt om in hânskrift. Om no ien foarbyld te neamen: de rige ljochtmoanneboekjes dy't de KU yn 1995 útjûn hat, wie in inisjatyf fan 'e útjouwer en skriuwers binne frege om in tekst yn te stjoeren.

‘Yn de sitewaasje fan no stiet de skriuwer psychologys yn in slim ôfhinklike, wiffe en ûnderdienige posysje. Nimmen kin easken stelle.’

Ofwaaid praat. De skriuwer hinget ôf fan de útjouwer syn oardeel oer it manuskript (of fan it oardeel fan de útjouwer syn lêskommisje). Fansels, mar men kin dochs net alles mar útjaan wat oanbean wurdt en sa't it oanbean wurdt? De

[p. 168]

skriuwer kin easkje dat er korrekt behandele wurdt, dat syn manuskript troch kapabele lêzers lêzen wurdt, dat er wiidweidige en beärgumintearre krityk krijt. Ek dat er eventueel help krijt ta it ferbetterjen fan it manuskript. Hy kin easkje dat syn manuskript binnen in ridlike termyn útjun wurdt as it ienris goedkard is. Neat gjin ûnderdienige posysje, dat 's flauwekul.

‘As in skriuwer in hânskrift ynleveret hinget er fan genede en goedgeunstigens ôf.’

Hy hinget ôf fan it oardeel fan 'e lêskommisje, dêr't er - alteast by de KU - ek nochris tsjin yn berop gean kin, en hy hinget ôf fan de finansjele middels en de planning fan de útjouwer. Mar leave Tytmuoi, dat is dochs normaal?

‘Mar yn it proses fan de fermannichfâldiging fan it wurk moat er net nochris op 'e knibbels brocht wurde.’

Bart soks dan? Soks haw ik dêr by de KU noait wat fan fernommen. As de meiwurkers fan Henk Brattinga in roman of in gedichtebondel op 'e ofsetparse draaie, dan leit dêr noait in skriuwer by op 'e knibbels. Gewoan út praktyske reden: men soe jin de bonken ommers brekke oer sa'n knibbeljende figuer.

Ik tink dat Van der Ploeg jierren en jierren by de ferkearde útjouwer sitten hat en dat er syn frustraasjes no mar ris fan him ôf skriuwe woe. Dat is bêst, mar hy moat gjin ûnwierheden skriuwe en net alle útjouwers as proleten te kak sette. Dy oare útjouwers kinne it net helpe dat Van der Ploeg jierren en jierren by de ferkearde útjouwer sitten hat. Hy hie in oare útjouwer sykje moatten of better: sels in útjouwerij opsette. Dan hie er yn syn rol fan útjouwer himsels as skriuwer befruchtsje en ynspirearje kinnen.

As men wat ferbetterje wol yn it Fryske literatuerbedriuw, dan moat men it net fan oaren ferwachtsje en dan lêbje en sjanterje dat dy neat dogge, mar sels de foarstap nimme. Net oankomme mei idioate utopyen, mar mei konkrete en yn 'e Fryske kontekst realisearbere útstellen. Dat it allegearre folle better kin, is bekend. Mar wat docht Durk van der Ploeg dêroan?