Trotwaer. Jaargang 30

[p. 161]

Biten en brokken
Jan Pieter Janzen

Sjoernalistike metoaden

‘Ik fûn it nochal dreech. Wat is jim doelgroep eins?’ De Friezinne dy't om utens aloan Frysker wurden is, alles lêst dat se yn it Frysk besette kin en dus graach in proefnûmer fan Trotwaer ha woe, is teloarsteld. Se fertsjinnet sels har brea mei it redigearjen fan tydskriften en wol ús graach wat tips jaan. Mar dan moat se earst wol witte foar wa't wy dit blêd eins meitsje. Tsja...

Moat se mar in abonnemint nimme op de Ljouwerter Krante dan hie se witten dat dit literêre tydskrift earder te licht is as te dreech: ‘It is al faker sein: Trotwaer wurdt sjoernalistiker’, skriuwt Sietse de Vries op 1 maaie. ‘Yn it twadde nûmer fan 1998 is dat net allinne oan 'e ynhâld, mar ek oan 'e lingte fan 'e bydragen te fernimmen. It telt sa'n tweintich bydragen en dat makket dat de ferhalen en skôgingen yn trochsneed mar trije siden telle.’

Itselde soarte redenearring as: yn in wetter fan gemiddeld tweintich sintimeter djip kinne je net swimme, lit stean fersûpe. Want yn it foarige nûmer stienen fansels wòl lange stikken: trije deeglike skôgings fan seis siden of mear en in ferhaal fan acht siden. Mar dy neamt De Vries net. Hij beheint him ta de ‘sjoernalistike’ bydragen en konkludearret dat de nije einredakteur ‘regeart as in deiblêdredakteur: koarter jonges, koarter’.

‘Regeare’, hie 'k tocht! Sa giet dat bij Trotwaer fansels net. De einredaksje is in kwestje fan sammeljen, koördinearjen, printree meitsjen en it útfieren fan de besluten fan it kollektyf. Dat dêrbij mear as yn it ferline stribbe wurdt nei ferskaat, yn lingte en sjenre en nei ûnderwerp, wie de LC-resinsint al earder opfallen. Sa skriuwt er op 24 april oer it maartnûmer: ‘Trotwaer fart in nije koers. It krijt hieltyd mear it algemien-kulturele karakter fan de eardere Strikel. Soms kiest it sels foar sjoernalistike metoaden - lykas it ynterview -, op oare plakken wurdt ynheakke op kultuerpolitike diskusjes yn Fryslân.’

Sels foar sjoernalistike metoaden! Krekt as soe de sjoernalistyk net doge, alteast net strike mei de literatuer. In al lang achterhelle skyntsjinstelling, dêr't immen as de skriuwer-sjoernalist Piter Terpstra syn hele libben al argewaasje fan hat. Foaral om't yn dizze redenaasje ‘literêre sjoernalistyk’ altyd posityf wurdearre wurdt en ‘sjoernalistike literatuer’ negatyf.

Soe it sa wêze kinne dat Sietse de Vries syn wjeraksel tsjin it ‘nije’ Trotwaer te meitsjen hat mei himsels, mei syn eigen ambivalinte ferhâlding foar de sjoernalistyk oer? Hat er him dêrom faaks smiten op it skriuwen fan romans? Romans dy't - sneu genôch - bij de útjouwer mar gjin prioriteit krije (sjoch syn - koarte - bijdrage fierderop yn Trioel).

Foar de redaksje is it in hele treast dat de oare

[p. 162]

lêzers, ôfgeande op it tanimmend tal abonnees, gjin muoite ha mei de nije koers: wienen dat in jier lyn noch sa'n trijehûndert, no ha wy al sawat 350. Wij sette dus troch.

Literêre output

It hie bijtiden wat fan in begraffenis, it Skriuwerswykein fan 28 en 29 maart 1998. En dat kaam net om't it foar de alderlêste kear yn Koartehimmen wie (dat nei de privatisearring te lúks en te djoer wurden is). Nee, it kaam fan de fragen dêr't de sneons in antwurd op socht waard: Is it Frysktalich literêr skriuwen in ôfrinnende saak? De Fryske Skriuwerij oan it fuottenein?

Ynlieder Durk van der Ploeg stie garant foar in swartgallich ferhaal, alheel yn 'e line fan syn priiswinnend essay ‘Fryske literatuer yn swier waar’ en syn bijdragen oan it maartnûmer fan Trotwaer. De emigrearre skriuwster Albertina Soepboer wie ek net al te optimistysk mar joech hope: ‘Brek de taalgrinzen yn dyn eigen kop ôf en nim bijneed de trein nei Grins ta; dat leit moai tusken Ljouwert en Amsterdam yn.’

Hylke Speerstra, dy't syn nijste boek yn it Nederlânsk publisearre hat û.o. om't er ‘beroerd wurden is fan al dat gekreau oer Fryske buordsjes’, fergelike Fryslân mei in ‘boarterstún dêr't je op allerhande gebiet ta ûngekende hichte stige kinne’. Yn it Nederlânsk ferskine neffens him sa'n 3800 boeken it jier mei in gemiddelde oplaach fan 1120 eksimplaren. Dêr ha wij fansels wol oan. En oft der takomst is? ‘Ik wit it net.’

No, dat falt wat ta. At je útgeane fan 20 miljoen Nederlânsktalige lêzers en 400 tûzen Frysktaligen, is de ferhâlding 50:1. Omrekkene soene dat 76 Fryske boeken wêze. En dat kloppet. De Fryske boekeproduksje is sels wat heger.

Neffens de Gids voor de informatiesector waarden der yn 1996 yn Nederlân sa'n 18 tûzen boeken publisearre, 88 persint dêrfan yn it Nederlânsk, de lytse helte fiskje, it fjirde part dêr wer fan krige it skaaimerk ‘literatuur’. Dat soe delkomme op goed 2800 titels, tûzen minder as at Speerstra ha wol. Sa sjoen falt it yn Fryslân mei de kwantiteit dus noch wer wat ta.

Mar hoe sit it mei de kwaliteit? Jout dy reden ta pessimisme?

Willem Kuipers telde yn De Volkskrant oer 1997 yn totaal 227 nije literêre romantitels. Omrekkene soe dat foar Fryslân delkomme op fjouwer à fiif. En dat kin aardich kloppe.

‘Hoe komt dan it ferhaal de wrâld yn dat de Fryske literêre output te leech is?’ frege FLMD's Teake Oppewal him nei oanlieding fan it Skriuwerswykein ôf. ‘Dy is te leech yn abslute sin, mar je moatte it feit ûnder eagen sjen dat der net folle Frysktaligen binne. Sa't Van der Ploeg it oan de ein fan syn essay seit: As ik tsjinstridich bin is dat omdat ik mei feit en ideaal tangele sit of sokssawat. No, dat spilet hjir ek al!’

Taalsosjolooch Durk Gorter wie yn syn bijdrage oan de diskusje positiver as guon skriuwers: ‘Der binne noch nea safolle Fryske teksten makke as hjoed de dei. Der ha ek noch nea safolle Frysk-praters west, want it persintaazje mei dan gelyk bleaun wêze, it tal ynwenners fan de provinsje is tanommen.’

Wat wolle je as skriuwer noch mear? Mear jild

[p. 163]

fan de Provinsje miskien en in effektiver taalbelied. It earste sil der foarlopich net komme, it twadde wurdt hurd oan wurke.

Ambysjenivo 2008

De skok wie grut, doe't de Ljouwerter Krante op 5 maaie iepene mei: Provincie: meer Fries op scholen.

‘Tragisch’, reagearre in ynstjoerde-stikke-skriuwer in deimannich letter, ‘vieren we op 5 mei onze bevrijdingsdag, de verlossing van de tirannie van onze oosterburen, moet je op dezelfde dag vernemen dat een serie dwangmaatregelen ons, niet-Friestaligen staat te wachten, als tenminste Gedeputeerde Staten hun zin krijgen.’

En wat houden dy snoade, tirannike plannen dan wol net yn? Mear Frysktalige pjutteboartersplakken, op 'e basisskoalle fjirtich persint fan de lestiid yn it Frysk, yn de earste jierren fan it fuortset ûnderwiis neist Frysk noch twa fakken mei Frysk as fiertaal, mûnling Frysk op it eksamen, alle learkrêften moatte it Frysk yn 'e macht ha, mear Frysk yn 'e nije media en op etiketten en mear Ryksjild foar Fryske omropproduksjes, toaniel, muzyk en literatuer.

De bear wie los. Rektoaren fan Fryske skoallen lieten fuortdaliks witte dat soks gjin kant út kin. Je meie net fan alle dosinten easkje dat se Frysk prate, sei dy fan OSG Slauerhoff yn Ljouwert: ‘We moeten nu al veel moeite doen om mensen naar Friesland te halen.’ In moai staaltsje fan demogogy fan in skoalle dy't de lêste jierren mear dosinten ûntslein as oannommen hat.

Binnen de Nederlânske ferhâldingen geane de foarstellen yndied fier, moast it Berie foar it Frysk tajaan, ‘mar yn Europeeske ferhâldings is it marzjinaal.’ Sjoch Wales, Baskelân en Bretagne.

Dat sil 't wol, mar it nimt net wei dat dizze oerfal wat it Frysk oangiet yn earste ynstânsje mear kwea as goed dien hat. En dat allegear as gefolch fan in ûngelokkige presintaasje. Want wat wie der oan 'e hân?

De al te warbere ôfdieling Foarljochting hat de ‘Provinciale inzet voor de bestuursafspraak Friese taal en cultuur’, sa't it kontroversjele stik offisjeel hjit, te gau nei bûten ta brocht. It giet nammentlik net om in plan fan Deputearre Steaten mar om in amtlik stik dêr't in oersjoch yn jûn wurdt fan in mooglik ‘ambitieniveau per sector’ foar it jier 2008. In wasklist fan 26 siden mei winsken en suggestjes, dêr't noch wiidweidich oer praat wurde moat yn de ûnderhannelingen mei it Ryk. It nuvere fan de saak is dat dit fersin pas trij wike letter troch de twa ferantwurdlike deputearren rjochtset waard yn de LC-rubryk Te Gast. Mei as gefolch dat de taalstriid wer ris om 'e nocht oplôge wie.

De erfenis fan Gunnar Daan

It is mar krekt wa't it seit. Doe't der fan ferskillende kanten krityk kaam op de ferbouwing fan it Frysk Museum - in sealtsjeboel, net geskikt foar moderne keunst -, waard dat troch it Museum ôfdien as geseur. De saak wie klear foar in nije, frisse start.

No, noch mar in pear jier letter leit it lân der gâns oars hinne. Om't ien fan bûten de provinsje it sein hat. De nije baas himsels. Wim van Krim-

[p. 164]

pen fan de Rotterdamske Kunsthal, dy't it Frysk Museum der even bij dwaan sil.

‘Waarom niet?’ sei er begjin april tsjin it Rotterdams Dagblad. ‘Ik zie het probleem niet. Ik heb een vriend die directeur is van 32 bedrijven. En Cor Boonstra zit ook niet de hele week op het hoofdkantoor van Philips, om maar een een onbescheiden vergelijking te maken.’

Toparsjitekt Gunnar Daan hat de saak bedoarn, fynt Van Krimpen: ‘Hij heeft helaas te weinig tegenspel gehad van mijn voorganger hier. En volgens mij evenmin van Monumentenzorg. Ik zal dus enige verbeteringen in het gebouw gaan aanbrengen.’ De liftútgongen doge net - de minsken ha gjin idee wêr't se bedarje - en ek de ‘fersieringen’ tsjin de monumintale plafonds yn de Kânselerij binne gjin oanwinst: ‘Die wilde ik er meteen uit slopen. Maar dat kan niet, want de luchtbehandeling zit er in weggewerkt.’ Der moat fuortdaliks hiel wat ferspikere wurde. ‘En over enige tijd komt de [gloednije] ingang aan de beurt.’

Dat lêste wie eufemistysk útdrukt: der komt gewoan in twadde yngong bij, foar de de Kânselarij oer. Ek Daan syn djoere tunnel wurdt dus min ofte mear oerstallich.

En hoe komt it mei it Frysk yn it Fries Museum? Dy twatalige buordsjes dêr't it al jierren sa swier mei keallet? Van Krimpen hat earder al witte litten dat er soks ûnsin fynt. Oer de reaksjes op syn útspraak seit er no: ‘Ik was helemaal niet uit op al dat oproer. Maar ik telde met genoegen de kolommen in de kranten over die zaak.’

Dat kin dus noch leuk wurde: de nije direkteur set it museum foargoed yn de heechste fersnelling.

For suverder Frysk (anno 1938)

Hat de Ljouwerter Krante no alle dagen in leske min/geef Frysk, foar de oarloch sette it moanneblêd It Heitelân yn de striid ‘For in suverder Frysk’ sa no en dan ‘forhollânske Frysk’ en ‘goed Frysk’ nêst elkoar. De ferskillen mei no binne net iens sa grut:

Ik haw it glêd forjitten. (Ik haw it skjinforgetten.) Hy wier it forjitten. (It wier him forgetten.)

Wy moatte foartmeitsje. (Wy moatte oanmeitsje.) Hjir binne der wol mear. (Hjir binne wol mear.) Hwer is dy frjemdeling fendinne kommen. (Hwer is dy frjemdling wei kommen.)

It alderslimste fûn de redaksje fan It Heitelân yn 1938 dizze útspraak: Tante hat sich mei in auto litte bringe. ‘Yn 'e goedichheit hwer seit men soks?’ It moast fansels wêze: Moeike hat hjar mei in auto bringe litten.