Trotwaer. Jaargang 30

[p. 121]

[Nummer 3]

Dwersreed
Sjoerd Bottema

Lokkich yn Fryslân

Wat een geluk dat ik een stukje van de wereld ben, song Rudy Carrell jierren lyn al. Dat ik de sijsjes en de wijsjes van de merel ken. Hy hat der leau 'k de poedelpriis fan it songfestival mei wûn. Der is by ús - hokker rampen de wrâld ek teisterje meie - fandatoangeande net folle feroare: út in ûndersyk fan de Fryske Akademy hat bliken dien dat 97.2 persint fan de Friezen noch altyd like lokkich is as Rudy Carrell doe. Bijna alle Friezen blijken ‘redelijk’ tot ‘zeer’ gelukkig, koppet de Ljouwerter Krante fan 15 april.

De lanlike GPD/SEO-enkête ‘De Staat van het Land 1998’ jout in hiel oar byld: 10 persint neamt him net tefreden mei de bern, 11 persint hat regelmjittich of faak lêst fan depressiviteit, 12 persint is net tefreden mei de partner, 22 persint net mei de âlders, 26 persint is net te sprekken oer syn of har sekslibben en 33 persint sukkelet mei de sûnens (wylst dat boppe-oan stiet op it listke mei saken dy't belangryk binne yn it libben).

Undersikers ha gauris oanstriid om de resultaten fan har ûndersyk sa geunstich mooglik foar te stellen (wat hja geunstich fine dan). Dêr ha se by de Fryske Akademy ek in hantsje fan. Sa komt Reitze Jonkman yn syn ûndersyk Taal yn Fryslân op 'e nij besjoen (Fryske Akademy, 1995) ta de himmelhochjauchzende konklúzje dat it tal Fryskpraters noch nea sa heech west hat as hjoed de dei. Tagelyk docht út syn ûndersyk lykwols bliken dat yn hast de helte fan de húshâldings (47%) thús net (mear) Frysk praat wurdt. It Frysk sit dus gefaarlik ticht tsjin it kritike omslachpunt oan. Der hoecht mar justjes wat te ferskowen en it Frysk is ek yn eigen provinsje in minderheidstaal.

Oer de kwaliteit fan dat Frysk praat Reitze hielendal net. Hoefolle fan it deistige Frysk hat noch rjocht op dy namme? It tilt ommers op fan de Hollânske wurden, de hollanismen en - ek mear en mear - de Hollânske sinskonstruksjes. Wat foar ‘Frysk’ trochgean moat, is foar de helte Nederlansk of ferfryske Nederlânsk. Mar lit ik net te pessimistysk wêze en dy fernederlânsking op 25 persint stelle. It persintaazje ‘Frysk’ dat thús noch praat wurdt, moat dus in fjirde part fan ôflutsen wurde (= 53 × 0,75) om in reëel byld te krijen en dan is it al sa fier: sa'n 40 persint oan Fryskpraters bliuwt der oer, in minderheid yn eigen lân.

As wy Reitze Jonkman leauwe meie, kin 17 persint Frysk skriuwe. Jaja, kinne en kinne is twa. Ut eigen ûnderfining wit ik wol better. Yn it doarp dêr't ik wenje en op myn wurk ha ik dy 17 persint noch nea moete.

By ús yn it doarp (600 ynwenners) soene dus goed 100 minsken Frysk skriuwe kinne. En dy skatting is noch oan 'e lege kant, want it tal Frysk-

[p. 122]

praters - en der sil men dy skriuwers doch ûnder sykje moatte - is hjir folle heger (sa'n 90%) as yn de stêden en de grutte plakken. Mear as hûndert dy't Frysk skriuwe kinne? 90 persint kin hielendal net skriuwe, lit stean fan Frysk! Hûndert flaters yn in stikje fan hûndert wurden, dêr komt it op del. Sjoch de kopij foar de doarpskrante der marris op nei.

Yn elke klasse dêr't ik les oan jou, soene fiif learlingen Frysk skriuwe kinne? Fan de fjouwer of fiif learlingen dy't Frysk as eksamenfak kieze, kin de helte it - alteast yn it begjin - mar amper. En dat binne de echte trochsetters. Fiif learlingen fan de 1500, dat is 0.3 persint, Reitze, en gjin 17.

Sa'n enkête is mar in enkête. De measte minsken folje mar wat yn. Krektlyk as de ûndersikers stelle hja de saken it leafst sa geunstich mooglik foar. Dan wurdt der al gau tocht: ik wit hoe't ik ‘ien’ en ‘twa’ en ‘trije’ skriuwe moat yn it Frysk, dus ja, Frysk skriuwe dat kin ik wol: iin, twa, trye. Ik kin oant trije ta telle - teminsten dat tocht ik - en dus kin ik rekkenje.

Sa is it ek gien by it ûndersyk nei it lokkich fielen yn Fryslân en de ûndersikers fan de Fryske Akademy binne der blynseach yntrape. Trouwens, de suverens fan de fraachstelling hold ek net oer. De minsken koene by it ynfoljen fan de enkête kieze út: ‘tige lokkich’, ‘ridlik lokkich’, ‘net sa lokkich’ en ‘tige ûngelokkich’. 47.5 persint wie tige lokkich, 49.7 persint ridlik lokkich, 2.6 persint net sa lokkich en 0.2 persint tige ûngelokkich. Mar dat ‘ridlik lokkich’, wat hâldt dat eins yn? De skiedsline tusken ‘ridlik lokkich’ en ‘net sa lokkich’ is ûndúdlik. Wat de ien ‘net sa’ fynt, dat neamt in oar ‘ridlik’. En al wa't twivelet, kiest fansels foar de geunstichste opsje: ik meitsje my soargen oer de bern (GPD/SEO-enkête: 10%), ik bin gauris depressyf (11%), ik ergerje my oan myn man/frou (12%), ik skyt op ús heit en mem (22%), myn sekslibben stelt gjin kloaten foar (26%) en mei de sûnens is it altyd wat (33%), mar fierder giet it wol, dat ik mei net klaaie, der binne sa'n soad dy't it helten minder ha, nee dan ha ik it noch troffen, dan bin ik noch ridlik lokkich.

Ynstee fan ‘ridlik lokkich’ kin men ek sizze ‘net hielendal lokkich’, dan beweart men itselde mar it klinkt al justjes oars: Meer dan de helft van alle Friezen is ‘niet’ of ‘niet helemaal’ gelukkig. En dus is der noch hope. Want de wiere untefredenheid keart him tsjin himsels. Wa't ûntefreden is, komt yn aksje, besiket syn sitewaasje te ferbetterjen, te kompensearjen of te sublimearjen en dat hâldt de bron wiet en it wetter yn beweging.

En sa is it. Goed ien miljoen Nederlanners bygelyks - om krekt te wêzen 1.3 miljoen - skriuwe ‘literêr’. Dat hat in ‘represintative’ stekproef útwiisd dy't it merkûndersykburo NIPO ferrjochte yn opdracht fan de Stichting Schrijven. Utgeande fan in ynwennertal fan tusken de 15 en 16 miljoen, kinne we dus konkludearje dat ien op de tolve Nederlanners wat docht oan helletry. It grutste part skriuwt fersen (620000), dêrnei komme de ferhaleskriuwers (372000), de skriuwers fan liet- en toanielteksten (248000) en it restearjende hantsjefol fan 4.6 persint is dwaande mei

[p. 123]

in roman. (Wêrom wurdt der yn Fryslân sa klage oer it lytse tal romanskriuwers? It stelt - yn persintaazjes sjoen - lanlik ek neat foar.) Alle jierren rûlearje der sa'n 10000 manuskripten tusken skriuwers en útjouwers.

As wy fan Jonkman syn ûndersyk útgeane, soene der tusken dy 1.3 miljoen ‘skriuwers’ sa'n 8500 sitte moatte, dy't dat dogge yn it Frysk (600000 ynwenners, 17 persint Frysk-skriuwers: 600000 × 0.17 = 102000; 102000 Frysk-skriuwers, ien op de tolve is ‘literêr’ dwaande: 102000: 12 = 8500). Wat jierliks foar de Rely Jorritsma-priis ynstjoerd wurdt - de lêste jierren 80 à 90 bydragen - is dus noch mar it topke fan 'e iisberch!

Yn 'e rin fan 'e jierren hat yn trochsneed sa'n 5 persint fan de ynstjoerders in Rely Jorritsmapriis wûn. Fiif prosint fan 8500 is 425. Der binne dus yn potinsje alle jierren goed 400 skriuwers yn Fryslân waans wurk foar in Rely Jorritsma-priis yn 'e beneaming komt of op syn minst publikabel is! Dêr stekt it jierlikse tal nije ‘literêre’ útjeften - 30 à 40 (ynklusyf berneboeken en - boekjes) - wol hiel suterich by ôf. Dat soene der minstens tsien kear safolle wêze moatte, as wy Reitze Jonkman leauwe meie. Wat falt hjir noch in soad moai wurk te dwaan foar provinsje, útjouwers en It Fryske Boek. Skoof en skande is it dat dat ûnbidige reservoir fan Frysktalige literatoaren net oanboarre wurdt. Wy, de unhappy few, zijn met velen, al beweart de Fryske Akademy ek tsien kear oars.

It heechste persintaazje loksilligen - 66 persint - troffen de ûndersikers fan de Fryske Akademy oan yn it fermidden fan RPF en GPV. It útsicht op it himelsk halleluja is der net foar neat! God is fun. EO-fun. Wa't der gjin fuck oan fynt, wurdt swier straft: yn bûtentsjerklik fermidden is mar 43 persint tige lokkich. De roomsen binne der noch minder oan ta: mar 42 persint fielt him tige lokkich. Dat komt fansels trochdat de measte roomsen net folle of neat mear oan tsjerke dogge.

It wurdt tiid om werris nei tsjerke ta, tocht ik by mysels.

Dat ha ik dien.

En it wurke.

Yn it tsjerkje fan Bears sieten net folle minsken. Gelokkich wie it Lemster Kozakkekoar, dat dêr optrede soe, sels manmachtich opsetten kaam, dat sa rekke it tsjerkje dochs noch aardich fol. De Lemster kozakken. That was real fun. Al wie it wol tige ûngelokkich dat der mar sa'n bytsje minsken wiene. De helden en slachtoffers dy't de Lemster kozakken besongen, wiene ek net sa lokkich. Mar sels stiene hja der gelokkich ridlik lokkich by, de Lemster kozakken, yn harren sneinske kozakkepakjes. It Wolgaliet, Stenka Rasin, Kalinka en De Tolve Rôvers. Achtentweintich bearemûtsen op achtentweintich geef-Fryske koppen. Achtentweintich brûnzen manljusstimmen. It like de Maastreechter Staar wol. Mar it wiene de Lemster kozakken. Kompleet mei bearemûtse. Ik fielde my tige lokkich.