Trotwaer. Jaargang 30

[p. 95]

Rink van der Velde hat syn hannen noch gjin salichheid beloofd
Fokke Wester

‘Frysk skriuwer/sjoernalist, dy't jildt as de bêste ferteller ûnder de jonge Fryske prozaïsten. Syn wurk hat faak in maatskippij-krityske ynslach en fynt foar Fryske ferhâldings in ferskuorrend grut publyk.’ Sa beskriuwt de Larousse Encyclopedie 1970/78 Rink van der Velde (1932, Ealsum).
Sa wie 't sawat, de foarich jier ferskynde samling fan ferdwaalde stikjes, is al syn ienentritichste boek, oersettings, bewurke werprintings en sammelbondels net meirekkene. Meiinoar binne der sûnt 1960 fan syn boeken hast twahûnderttûzen eksimplaren ferkocht. Grutste topper wie Feroaring fan lucht (1971), yn de folksmûle ‘Durk Snoad’ neamd. Dêrfan binne mear as tritichtûzen ferkocht. Grutste literêre súkses wie Defuke (1966), yn 1975 mei de reden om him de Gysbert Japicxpriis te jaan. Beide boeken binne sûnt har ferskinen de noarm wurden foar elk nij boek dat fan him útkaam.

De druk is der wol wat ôf

Sa wie 't sawat is in hiel myld boek, mar dat is de leeftyd, ju. Ik meitsje my noch wolris lilk, mar dat skriuw ik net mear op. Ik besykje alles wat te relativearjen en mei selsspot te besjen en dat slagget hieltyd better. Ik doch oan frontferkoarting. Sa neamden se it yn 'e oarloch as de troepen har nei in nederlaach weromlûke moasten. Ik ha noch wol argewaasjes, mar ik sljochtsje it mar oer.

De titel haw ik my wat mei fersind, guon mienden dat ik it bedoelde as ôfslutend boek. Freark Dam belle my: ‘Hâldst op?’ frege er.’

No, abslút net, der is krekt wer in nije roman fan my ferskynt, Smoarge grûn. Dat giet oer in eigentiidsk miljeuskandaal op de Drachtster dwinger. Yn de jierren fyftich hat in direkteur fan gemeentewurken der wat ôffal dumpt en dy saak is doe yn de doofpot belâne. It soe in koart ferhaal wurde, mar it is wat út 'e hân rûn. Ik koe der moai wat sterke stikken yn kwyt en der ek moai wat yn lekskoaie. It dêrop folgjende boek sit noch yn de prakkesearfase, dat giet oer in boerke dat syn molkekwotum ferkeapet en ynienen miljonêr is. Dan falt er yn hannen fan kriminelen.

Ik haw wolris tocht: ik hâld op mei dy hiele skriuwerij, mar as ik dan in skoft neat dien haw, dan begjint it my wer yn te brânen, dan moat ik wer. Soest it in ferslaving neame kinne, krekt as it fiskjen en de jacht. It is yn de rin fan de tiid in soarte fan twadde natuer woarn. Ik sit eins noait stil mei de hannen oer inoar. Dy skriuwerij hâldt my fan de strjitte. As ik dat net hie, dan

[p. 96]

soe ik ferfalle ta dranksucht, tink ik. De druk is der wol wat ôf, it wurdt hieltyd mear willewurk. Foarhinne moast it ôf, no kin 'k it healwei lizze litte.

De fûke haw ik yndertiid skreaun yn tsien dagen, dan naam ik eefkes ferlof fan de krante. De lêste jierren rin ik soms wol moannen mei in boek om. Dy dissipline fan it krantestikjeskriuwen, dy mis ik no. Ik bin wat sfeargefoeliger as foarhinne, ik wachtsje no oant ik der nocht oan ha.

It komt ek mei fan it âlder wurden, dan wurde jo wat kritysker. Mar der is ek sa'n soad ôflieding op 'e Feanhoop. Sit ik krekt te skriuwen, sjoch ik ynienen in muskusrôt. Dan krij 'k de buks en flean nei bûten ta, want dy smoarge bisten ferniele my hast alle fûken. In oare kear komt der kunde del en dan sitte wy samar in hiele jûn te praten of wat te mimerjen hjir foar it hûs.

Ik helje in soad út myn ûnthâld en brûk ek oantekenings dy't ik makke ha doe't ik noch by de krante wurke. Ferhalen dy't ik opfong ha yn kroegen, mar ek gegevens dy't by saaklike ferhalen nei foaren kamen. Mar it droeget op, ik moat wer ris wat mear ûnder de minsken.

Ik hear minder as foarhinne, want ik kom altiten yn deselde kroech. Ik moat mar wer ris wat oare kafees by del, dêr't minsken sitte te praten. 't Is oars wol treffen ast der wat oan oerhâldst. Ast der op út bist om in moaie útdrukking te hearren, dan wurdt it neat. Moatst gelok ha. Alde útdrukkings, dat fyn ik moai. Sa hearde ik ris ien sizzen: ‘Ik haw myn hannen noch gjin salichheid beloofd.’ Dat wol sizze: ik bliuw noch eefkes warber. Dat fyn ik prachtich, soks skriuw ik op foar myn eigen foldwaning. Mar ik fyn it ek moai dat it fêstlein is.

Myn ferline sit my wat yn 'e wei. Yn de resinsjes skriuwe se: ‘Wol in aardich boek, mar it is gjin Fuke.’ En de gewoane lêzers sizze: ‘Jaaah, wol in aardich boek, mar it is gjin Durk Snoad, hin?’ Ik kin my der net sa drok om meitsje.

Ik bin freeslik bedoarn fansels, wat ik skriuw wurdt altyd frij flot útjûn en it ferkeapet ek altyd goed. Dan sizze se: ‘Hee Rink, dû stiest wer boppe oan de list fan bêst ferkochte boeken yn de sutelaksje’, mar dan tink ik, no en? Sa is it ommers al jierren. Ik ha blykber wat dat in soad minsken oansprekt. En fierders is it allegear genade.

Ik haw no tiid sat en produsearje dan ek folle mear as foarhinne. Ik freegje my ôf oft de útjouwer my wol byhâlde kin. Mar it is net sa dat ik sa skriuwendewei in foarriedsje opbou dat nei myn dea publisearre wurde kin. Ik wol it sels ek as boek sjen. Ik wurkje net foar de ivichheid.

Fierstentefolle twifels

Ik haw de lêste jierren in soad min of mear histoaryske romans skreaun. Foar't ik mei sa'n boek oer bygelyks Salomon Levy út ein set, wol ik my der earst fierder yn ferdjipje. Ik wol alle plaknammen fan dy krite goed yn 'e holle ha en my behoarlik dokumintearje oer de persoan en de tiid wêryn 't er libbe. Ik soe net wolle dat se my op histoaryske ûnwierheden betraapje kinne. Ik wol witte wat de minsken dienen, hoe't se har klaaiden, wat se ieten en hoe't se praten. Soksoarte ynformaasje is min oan te kommen. Skiednis-

[p. 97]

Rink van der Velde (foto: Leeuwarder Courant/argyf FLMD Ljouwert)

boekjes en musea geane hast altyd oer de rike boppelaach fan de befolking. De earme minsken wienen grif net nijsgjirrich genôch.

Ik skriuw meastal oer ferliezers. Figueren dy't de slach misse, dat is de soarte dy't ik ha moat. Faaks dat dat it bêste oanslút by myn eigen karakter. Ik fiel mysels gjin sterk figuer, ik ha fierstentefolle twifels.

Yn 1995 is yn Amearika The Trap ferskynd, de oersetting fan De fûke troch professor Hindrik Baron. Yn resinsjes oer dat boek wurdt myn namme yn ien sike neamd mei Hemingway, Aldous Huxley en Solzjenitsyn. En ik bin idel genôch om dat moai te finen. Der binne no ek plannen om it te ferfilmjen. Steven de Jong is der mei dwaande, fan De gouden swipe. Myn ûnderfinings mei film binne oars net sa geweldich, mar hjir haw ik wol fidúsje yn.

Oft De fûke it hichtepunt yn myn wurk is, der haw ik gjin oardiel oer. Ik soe it no wol hiel oars skriuwe, want ik bin no yn in oar tiidrek fan myn libben. Dêrom haw ik de tekst ek wat oanpast doe't ik it omstaverje moast. It boek is tritich jier âld, it soe net bêst wêze as ik yn dy tiid neat byleard hie. Myn Frysk is no bygelyks in stik better. By it werlêzen hie ik wol in gefoel fan: hoe ha 'k it sa foar elkoar krigen. It moat in opstiging west ha. Mar dat gefoel hie ik ek by it omstaverjen fan Pake Sytse.

By De fûke bin ik yn de hûd fan dy fiskerman krûpt. Ik koe de tiid en de minsken en ek de fiskerij is my wol eigen. Mei wat ynlibbingsfermogen kin ik dy rol wol spylje. Dochs soe ik sa net mear wurkje wolle, want it is fansels net earlik. Yn In fin mear as in bears, oer Salomon Levy, beskriuw ik allinnich mar de hanneling en de dialooch. Dat is folle earliker as dy alleswittende ferteller.

Dizze wize fan skriuwen haw ik foar it earst brûkt by De nacht fan Belse Madam. It wurdt der minder dramatysk fan, mar dêrom noch net

[p. 98]

minder djipgeand, sa't de kritisy seinen oer ‘In fin’. Dy krityk ergert my. It boek is mei grutte soarch skreaun en sit better yn elkoar as in hiele protte oare boeken fan my. Mar it is Fryske tradysje dat in boek djip dolle moat.

As ik oan it fiskjen bin kin ik myn gedachten lekker gean litte. Ik betink foaral in soad ûnder it fûkestopjen. De fiskerij is yn syn soarte it belangrykste dat der is. Ik klau my werklik út 'e naden om wat iel te fangen. As ik al dy oeren yn de skriuwerij stekke soe, dan kamen der wol fjouwer boeken yn 't jier fan my út. Dy iel, der sit ik fol fan. Ik wol alles witte fan iel.

Ik bin in echte Wâldpyk wurden, mar ik fernim by 't âlder wurden dat de klaai wer begjint te lûken. As ik simmerdeis boppe Dokkum bin, of ik sjoch de sinne ûndergean op 'e klaai, dan sprekt my dat mear oan as de bosk. Dat weromgripen op it ferline sjochst ek yn it leauwen.

Ik leau nearne oan of yn, mar dochs lit it jin net echt los. Ik haw oan myn kristlike opfieding bygelyks in grutte foarleafde foar oargelmuzyk oerhâlden. Ik gean der noch net om nei tsjerke, hear, mar it hat wat dierbers. It docht my tinken oan it skimerjen fan eartiids, it ljocht útsparjen. By ús folk thús waard dan in soad songen en ek hjir yn 'e hûs klonken faak fersen fan Johannes de Heer. Ik haw ek noait oanstriid en set de radio út as de EO der foar is. Dan galmje ik wakker mei. Somtiden sangerje dy âlde lieten my noch dagen yn 'e holle om. Dy âlde Tale Kanaäns hat noch altyd in soad gesach. Ik bin der mei grutbrocht en it sprekt my noch hieltyd oan. Ik doch der neat mear oan, mar de ynteresse nimt by it âlder wurden wer ta. As wy by de dochter yn Israël binne, mei 'k der graach ris op út gean om dy Bibelske plakken op te sykjen.

De oarloch: Wat soest sels dwaan?

Yn 1941 ferhuzen wy nei Beetstersweach. Troch de oarloch gie de skoalle twa jier ticht, sadat wy rûm yn de frije tiid kamen te sitten. Wy strúnden altyd yn 'e bosk om. Wy kamen allinnich mar thús om te iten en te sliepen en wat wy fierder noadich hienen fûnen wy yn 'e bosk. Toarnbeien, nuten, mispels, wy wisten fan alles te finen. En streupe fansels. It fangen woe omraak. De hege hearen hienen gjin kûgels en gjin tiid mear, dat der wie suver in kninepleach. Boppedat wienen de boeren ferplichte om rogge te ferbouwen en der kamen in soad fazanten op ôf. De fazanten ieten wy thús sels op, mar de kninen ferkochten wy. Dy wienen doetiids djoerder as no. Fansels moast ik wol oppasse, want ús heit wie fjildwachter. Mar dat wie in moaie tiid, hiel foarmjend foar in jonge as ik.

Tsjintwurdich hâlde se fan dy survivaltochten, dat dienen wy doe al. Wy koenen echt hiele dagen fan de bosk libje en dat ferfeelde noait. Doe't de skoalle wer begûn wie it dien mei it frije libben. Nei de oarloch moasten wy suver wer wenne, want ik hie wol sa'n grouwélige hekel oan skoalle. Dat kaam my mar min út. Ik haw lang slim ûnwennich west.

Yn Sa wie 't sawat stiet in brief oan myn pakesizzer, it jonkje fan myn dochter dat opgroeit yn in kibboets yn Israël. Hy sil wol net folle begripe fan wat pake Rink skriuwt. Ik fertel yn it

[p. 99]

brief ek oer ús eigen heit, dy't neffens ús hjoeddeiske noarmen ferkeard wie yn 't begjin fan 'e oarloch. Echt ferkeard hat er net west, mar hy sympatisearre al mei Mussert. It heale Nederlânske plysjekorps hat hiel trou joaden fan hûs helle, mar heit is al frij gau by de plysje weigien.

It is sa'n ûnderwerp dêrst dyn hiele libben mei ompakst. Ik haw my der yndertiid yn bejûn doe't wy faker yn Israël kamen, om't ús dochter dêr troude.

Anty-semitisme sit yn elk minske. Sels de oerheid makket him der skuldich oan, sjoch mar nei dy joadske tegoeden. Der giet gjin dei foarby dat it my net troch de holle spilet. De grutte fraach foar my is: wat soest sels dwaan? En ik tink dat ik mei de kennis fan doe deselde fout meitsje soe as ús heit. Dat makket my ûnrêstich, it benaut my.

Wêrom't ik der noait oer skreaun haw? Miskien dat ik it oait nochris doch, mar dat wurdt dan in sykjen en in wrakseljen. En dat wol ik mysels eins net oandwaan. Skriuwerij is krekt as dat fiskjen foar my in soarte fan flecht út 'e werklikheid. It is willewurk. Ik skriuw net om te ferwurkjen.

Ik smook wer as in ketter. Net dat 'k der sels frede mei ha, hear, mar ik kin it net litte. Ik bin opereard oan it hert. In by-pass is no rûtine, mar doe't ik holpen waard sammelen se de hiele famylje noch om it bêd hinne. Sûnt doch ik it wol wat rêstiger oan, mar eins libje ik op de âlde foet fierder. Op it stuit giet it aardich, it falt soms ek noch wol ta. Ik tink net dat it goed komt, nee fansels net, alle minsken stjerre. Wannear't ik dea gean, dat wit ik net, mar ik realisearje my wol dat it al hiel gau dien wêze kin.