Trotwaer. Jaargang 30

[p. 77]

Gjin boadskip oan nostalgy
Josse de Haan

Babs Gezelle Meerburg, ‘hwant wij binne it nijs ûnder en boppe de sinne’. De smearlappen fan Anne Wadman en Fabryk fan Trinus Riemersma as ‘fernijende’ Fryske romans (proefskrift RU Leiden, Fryske Akademy Ljouwert, 1997, 271 siden, f 35).

By de tsien stellingen dy't Babs Gezelle Meerburg tafoege hat oan har proefskrift sit ien tige yntrigearjende dy't miskien wat seit oer har wurkwize en har smaak: ‘Het essayistische boek van Geert Mak, Hoe God verdween uit Jorwerd (1996), is geschreven vanuit een sterk nostalgische visie op het Friese platteland.’ Kin nostalgy ûnder de resepsjeteoryen beflapt wurde? Ik wit it net, mar yn it boek fan Meerburg bin ik it yn elk gefal net tsjinkommen, en dat is in goeie saak. Nostalgy ferkeapet miskien goed, mar it hat mei de wierheid en de wurklikheid net sa'n soad te krijen.
Op 4 novimber 1997 is Babs Gezelle Meerburg (1964) promovearre op de dissertaasje ‘hwant wy binne it nijs ûnder en boppe de sinne’. De titel komt út in fers fan Hessel Miedema, ‘de greate wrakseling’. De titel jout oan dat der mear ‘fernijingen’ wiene as allinne De smearlappen fan Anne Wadman en Fabryk fan Trinus Riemersma. It giet foaral oer de ûntfangst fan de beide romans troch de lêzers (de kritisy). Meerburg set it wurd fernijend tusken skrapkes, omdat se it begryp pleatst yn in wider ferbân. It giet om de resepsje fan twa wichtige romans út de Fryske literatuer, en dan sjoen yn in frij brede kontekst.

Fan subjektyf nei objektyf

Ik wol besykje en beskriuw wat myn resepsje is fan dit boek, dat it ferslach befettet fan de resepsje oangeande twa romans út de begjinjierren sechtich dy't iksels yntinsyf meimakke haw. Eins wurdt dat in resepsje fan in resepsje oer in resepsje, omdat ik doe in lêzer west haw fan dy twa neamde boeken en foar in part meispile yn de kontekst. Ik siet yn de ‘sletten’ rûnte dy't Meerburg beskriuwt, en tagelyk set ik my no bûten dy rûnte mei't de skriuwster de rûnte beskreaun hat. Ik sjoch foar in part nei mysels, en kin troch it boek ôfstân nimme. Ik gean fan it subjektive nei it objektive, en yn dat opsicht wurkje ik as de skriuwer fan literêr wurk dy't biografyske saken yn in hy- of in sij-persoan ferwurket.

Meerburg hat in tige lêsber boek skreaun. It lêst as in roman, it rint as it spoar. Styl, foarm en ynhâld folje elkoar oan, sadat it geheel in tige nijsgjirrich boek wurden is en in pronkje sekundêre literatuer oer de Fryske letteren. It is in moaie oanfolling op it lyts hânboek fan Klaes Dykstra (en Bouke Oldenhof), sterker, it bewiist hoe beheind dat ‘hânboek’ eins is.

[p. 78]

Ik bin tige wiis mei stelling 3 fan it proefskrift (dy't neier útwurke wurdt yn it haadstik ‘Kontekst’), dêr't Meerburg yn seit: ‘Dat grote groepen Friese lezers pas later gewend raakten aan stijlmiddelen als ironie en groteske, verklaart naast de factor van de distributie het succes van De smearlappen en Fabryk en het uitblijven van succes van de roman Leafdedea (1963) van Homme Eernstma.’

It betsjut dat Meerburg net allinne de (literêre) tiid om sechtich hinne goed bestudearre hat, mar ek de ûntwikkelingen dêrnei. Yn myn optyk hie dat negearjen fan Leafdedea te krijen mei de tige negative resinsje fan Schurer yn De Tsjerne - en ik lit dat noch altiten net folslein falle - mar nei it lêzen fan dit proefskrift leau ik ek wol dat lêsûnderfining en it op 'e hichte wêzen fan de mooglikheden fan de literatuer miskien wol de grutste rol spilen. Dit boek fan Meerburg jout ek oan hoe a-erudyt soms de resepsje fan guon kritisy wie.

Fryslân en de wrâld?

It ûnderwerp fan Meerburg yn dit boek is yn wêzen de diskusje oer de fernijing fan de Fryske romanliteratuer yn de jierren sechtich. ‘Fernijing’ moat hjir sjoen wurde as krityske kategory, definiearre út de resepsje wei. As sintrale fraach jildt yn dit stik fan saken ‘yn hoefier't De smearlappen fan Anne Wadman en Fabryk fan Trinus Riemersma út de begjinjierren sechtich neffens de skriuwers sels en neffens de literêre krityk fan dy tiid fernijend west hawwe foar de Fryske literatuer en yn hokker kultuerhistoaryske kontekst dy fernijing pleatst wurde kinne soe’.

Dat betsjut dat Meerburg oan ien kant it ûndersykfjild lytser makket - allinne út de resepsje wei sjoen - en oan de oare kant it begryp fernijing yn in breder kader set, te witten de kultuerhistoaryske kontekst. Dat is folle mear as lit ús sizze de literêre kontekst of de literêr-histoaryske kontekst. Ik moast tinke oan it prachtige boek Het spel en de knikkers, de literatuerskiednis fan Calis, Huygens en Veurman (1972), dêr't literatuer yn in hele maatskiplik-kulturele kontekst setten wurdt.

Yn Meerburgs optyk is literatuer ien fan de aspekten fan de kultuer dêr't minsken (keunstners yn dit gefal) it libben stal jouwe. Dy keunstners libje yn it foarste plak yn Fryslân (c.q. Nederlan), mar binne tagelyk in ûnderdiel fan de Westeuropeeske kultuer, en hawwe ynfloeden ûndergien fan de ûntwikkeling fan de moderne tiid nei 1945.

Meerburg beheint har kultuerhistoaryske kontekst foaral ta Fryslân (en wat wider ta Nederlân). Oer parallelle ûntwikkelingen yn it bûtenlân, of beynfloeding troch skriuwers bûten Nederlân, komt se net op 'e tekst, it wurdt alteast net útwurke. Wol neamt se Ph. Breuker dy't yn Fabryk ynfloeden sjocht fan Dostojewsky en Camus. It sil te krijen hawwe mei har sintrale fraach dy't oer fernijing giet en net oer de bûtenlanske ynfloed (‘Ik wurkje dat net fierder út’, seit se.). Dêr hat se op himsels gelyk yn, mar as jo romans yn in kultuerhistoaryske kontekst sette, dan kin dy beheining ta de Fryske (c.q. Nederlânske) kontekst miskien net genôch opsmite. Miskien lien-

[p. 79]

den dizze twa romans har dêr ek minder foar, en binne bygelyks Leafdedea en it wurk fan de quatrebras-generaasje bettere foarbylden fan Europeeske beynfloeding. Dat kin in oar boek wurde, of in oar proefskrift.

De kwaliteit fan de resepsje

Underskate saken meitsje dit proefskrift ynteressant, en dan sjoch ik benammen nei de wize hoe't Meerburg de twa romans foar har ûndersyk analysearret, hifket en yn de tiid set, sawol literêr as kultuerhistoarysk. Se brûkt it begryp fernijing as krityske kategory en dat betsjut dan dat neigien wurdt oft in tekst as ‘fernijend’ beskôge of as ‘nij ûnderfûn’ wurdt. Der wurdt in breuk field mei it foargeande en it ‘nije’ wurdt posityf wurdearre. Der soe dan in relaasje bestean tusken de maatskiplike kontekst en de resepsje fan in literêr wurk.

Mei oare wurden, nije estetyske noarmen bepale mei dat der in nije perioade oanbrekt. Ferantwurdlik dêrfoar binne: a. de skriuwer; b. de literatuerwittenskippers en c. de literêre kritisy dy't wearde-oardielen jouwe en bydrage oan nije estetyske opfettingen. De lêzer is yn it proses fan de literêre evolúsje wichtiger as de ivichduorjende estetyske wearden. Dêrby spylje neffens Meerburg (en oaren) de literêre en bûtenliterêre kontekst in wichtige rol.

Meerburg ferbynt de romananalyses mei de útkomsten fan it resepsje-ûndersyk. Har yndieling beslacht dan fiif nivo's fan besjen en beoardieljen:

a.	it strukturele nivo (û.o. foarm, tema's, persoanen);
b.	it psychologyske nivo (de literêr-psychologyske ynterpretaasje);
c.	it filosofyske nivo (wearden as skientme, wierheid, libbensfisy);
d.	it poëtologyske nivo (skriuwproses en skriuwersambacht);
e.	it referinsjele nivo (yn hokker literêre tradysje kin de roman pleatst wurde).

De romans wurde hifke en analysearre op dizze fiif nivo's en dat leveret aardich materiaal op. It is foar it earst dat dizze twa boeken op dizze wize besjoen wurde en in fiifentritich jier nei ferskinen jout dat in nij ynsjoch yn de wearde en de bedoeling fan de romans. Der komme heel wat gegevens nei foaren dy't yn eardere analyzes (besprekken) net sjoen binne.

Itselde prosedee besiket Meerburg ta te passen op de kritiken út de tiid fan de romanpublikaasjes. Allinne der ûntbrekke it psychologyske en it poëtologyske ferhaalnivo. It jout oan, dat de kritiken de smelle kant it neist binne. Wat dat oanbelanget hie it weardefol wêze kinnen in oersicht te meitsjen fan alle kritiken om op dy wize in kwaliteitsanalyze te meitsjen. Ik tink nammentlik dat de kwaliteit fan de kritiken mei útmakket hokker resepsje plakfynt. Yn dat opsicht hie in útwreiding fan twa nei fjouwer of fiif boeken miskien noch mear ynformaasje jaan kinnen. Dúdlik is wol wurden dat kritisy heel wat leare kinne fan de wurkwize dy't Meerburg hantearret.

It imago fan de Fryske literatuer

Mei't de útspraken fan skriuwers wichtich binne yn de metodyk dy't Meerburg tapast, moast se dy

[p. 80]

troch fraachpetearen mei Wadman en Riemersma in eigen plak jaan. Dat smyt wol wat op, yn it gefal fan Riemersma mear as yn it ynterview mei Wadman. Nettsjinsteande dat is it Meerburg slagge en skriuw in aardich portret fan béide skriuwers, portretten dy't gearhingje mei de beide romans en de tiid dêr't se yn ferskynden.

Skriuwers witte fakentiids heel goed hokker boarne tsjinne hat foar in literêr wurk, en wêrom't dit boek op dat stuit skreaun wurde moast. Mei Wadman en Riemersma binne dan ek noch twa skriuwers oan it wurd dy't literêr-wittenskiplik har spoaren fertsjinne hawwe en boppedat yn de hele resepsje in rol spilen mei't se sels ek kritiken skreaunen. Refleksje op eigen wurk is dan ek faak ‘dûbelsinnich’ en wurdt yn in breed literêr-histoarysk kader setten. Soms is it net helendal dúdlik oft de skriuwer of de literatuerwittenskipper oan it wurd is. Oft dat echt in beswier is kin ik net besjen, omdat der gjin fergelikingsmateriaal is dêr't allinne skriuwers-sec oan it wurd komme.

As Wadman earne seit, dat er him ‘as skriuwer altyd de mindere fûn hat fan de gemiddelde Hollanske skriuwer’, en dat ‘it bêste Fryske boek op it nivo leit fan it midsmjittige Hollânske boek’, dan seit dat yn earste oanlis wat oer Wadman as skriuwer, as kritikus en as mins, mar sa'n ferklearring kin ek trochlutsen wurde nei de resepsje fan Fryske literatuer op himsels en nei de hâlding fan de lêzers oangeande literatuer yn in twatalich gebiet.

Ik freegje my nammentlik ôf oft de resepsje yn dy tiid ek meibepaald waard troch de literatuer dy't yn it Nederlânsk ferskynde. Meerburg hat dy fraach net steld en allinne oanjûn hokker ‘fernijing’ der yn it Nederlânsk plakfûn. Ik tink eins dat Fryske literatuer faak fergelike wurdt mei dat wat yn de earste rykstaal ferskynt. Wadman is net de iennige dy't dy fergeliking makket, en dat soe ynhâlde dat de resepsje fan Fryske literatuer faak in ôfliede resepsje is en dêrtroch op in bepaalde wize twaddehans. Meerburg hat ek dúdlik oanjûn hoe't Nederlânsktalige kritisy op de boeken reagearren. It ferskil tusken de ‘eigen’ kritisy en dy oaren is evidint.

Wadman easke yn syn kritiken eins deselde kwaliteit as dy foar de Nederlânske literatuer, hy naam alteast dat nivo as útgongspunt. De fraach kin steld wurde wat it imago fan de Fryske literatuer wie yn dy tiid. En dan soe der ûnderskie makke wurde moatte tusken allinne Frysk-lêzers en lêzers fan Fryske èn Nederlânske literatuer. Yn dat opsicht hie dit resepsje-ûndersyk noch wol wat ferfine wurde kinnen.

Ut beide fraachpetearen komt nei foaren dat Meerburg nijsgjirrich is nei de ynfloeden fan oare skriuwers. Oan Riemersma leit se foar oft er tinkt dat er ek it gefoel hie oan te sluten by de line fan Blaman-Hermans-Reve. Riemersma: ‘Hielendal gjin idee, ik wist dat net. Ik ha net mei opsetsin ergens tsjinoan skoppe wollen.’ Ik tink dat yn dit gefal it psychologysk nivo fan in roman mear ynformaasje jaan kin. It is terjochte dat se fynt dat men hjir yn Fryslân in flater makket mei't dit aspekt negearre wurdt.

Literatuer-psychologyske ynterpretaasje

‘hwant wy binne it nijs ûnder en boppe de sin

[p. 81]

ne’ jout in soad ynformaasje en bringt in tal nijsgjirrige metoaden foar it ljocht om literatuer te hifkjen en te analysearjen. It boek smyt ek fragen op, en yn dat opsicht is it Meerburg slagge en meitsje har winsken produktyf: ‘... sadat oaren dêr wer op reagearje kinne’.

In fraach dy't my troch de holle spilet, hat te krijen mei de resepsje fan literatuer oan de iene kant en dy fan lektuer oan de oare kant. Prate wy allinne oer ‘elite-lêzers’, of dogge de gewoane lêzers ek mei? Ik bedoel eins dat mei dizze resepsjetechniken noch net oantoand wurdt (wurde kin) wat wol en wat net by de canon heart. Mar miskien gean ik hjir noch tefolle út fan de ‘ivige estetyske wearden’(?). Mei oare wurden, hoe spilet yn dat opsicht de kultureel-maatskiplike kontekst fan in tiid in selektearjende rol!

Nei dit boek is it wol heel dúdlik dat de tsjintwurdige kritiken op romans de meagere kant it neist binne en dat resepsje noait weardefrij is, mar ek faak te krijen hat mei moade, netwurken en de canon fan freontsjes en freondintsjes. Lektuer wurdt soms omheechskreaun ta literatuer, omdat soks tafallich past yn de bewende resepsje oer in skriuwer.

In twadde fraach haw ik oangeande de literêrpsychologyske ynterpretaasje. ‘Yn Fryslân wurdt der faak skeptysk op reagearre’, seit Meerburg. Dat is wier, en mei Meerburg bin ik fan betinken dat soks ferdomde spitich is, omdat it heel wat mear opsmite kin as it oerflakkich byelkoar lullen fan wat persoanlike mieninkjes dy't mei gjin inkeld útgongspunt wat te krijen hawwe. De literêr-psychologyske wize fan ynterpretearjen is eins needsaaklik wol men echt grip krije op in roman.

Meerburg bewiist mei har literêr-psychologyske ynterpretaasje fan De smearlappen en Fabryk dat der belangrike gegevens boppe wetter komme. Dat Leafdedea en mear oarssoartige teksten net as weardefol sjoen waarden (wurde), soe bêst ris te krijen ha kinne mei it negearjen fan dy ynterpretaasjemetoade. Friezen binne wat bang foar oare as kalvinistysk-realistyske beneieringen. Sadree't de dream en it ûnderbewuste oan de oarder komme - Meerburg makket in aardige fergeliking tusken it skriuwproses as sadanich en de literêr-psychologyske ynterpretaasje - skrikke de kritisy hjirre, yn tsjinstelling ta de bûtenlânske, tebek.

De kultuerhistoaryske kontekst

Ut de fraachstelling docht al bliken, dat Meerburg de kultuerhistoaryske kontekst tige wichtich fynt. Se wol sjen yn hokker ‘literêre’ wrâld de fernijing plak fûn. Dy ynformaasje oer de kontekst beslacht sa'n fyftich siden en beskriuwt de Fryske wrâld fan likernôch 1959 oant 1969. Dat moat in ûnbidich stik wurk west hawwe, want neffens my hat se neat fergetten. It is heel ynformatyf en ik tink ek tige lêsber foar minsken dy't dy tiid net meimakke hawwe.

De skriuwster sketst u.o.: Koartehimmenrounte, toanielwrâld (u.o. studintetoaniel yn Amsterdam), de útjouwerswrâld, de media en dan foaral de literêre tydskriften en har fermiddens (de quatrebras-rûnte bygl.), de Blauwe Hand; iepenloftteater op 'e Sweach; de KFFB; de dei-, wyken moanneblêden. It Lyts hânboek en de Spiegel van de Friese Poëzie kinne by nije printings har

[p. 82]

foardiel dwaan mei dizze ynformaasje, want it is eins kompleet.

It grut tal dei-, wyk- en moanneblêden (sawol literêr as net-literêr) dêr't skriuwers primêr en sekundêr wurk yn kwyt koene - der bestiene dêrnjonken ek mear literêre blêden as no - makket jin pynlik bewust fan de skrale sitewaasje dy't der hjoeddeis bestiet. Resepsje-ûndersyk oer romans dy't no ferskine sil hast net iens mear mooglik wêze. Njonken alle ynformaasje jout it proefskrift fan Meerburg ek dat ymplisyt oan.

Meerburg sjocht net nostalgysk werom - sa't Geert Mak Jorwerts realiteit ferkrêftet - mar hat mei dit boek in feitlike en ynterpretearjende beskriuwing jûn fan in wurklikheid. Dat is in oanwinst foar de Fryske literatuer, en dat freget tagelyk om mear.

(Stelling 0: Op de dei dat Fabryk ferskynde seach ek de skriuwster fan dit boek foar it earst it deiljocht, en soks kin mei rjocht en reden in nijsgjirrige kontekst neamd wurde.)