Trotwaer. Jaargang 30

[p. 51]

Romte en beheining fan it essay
Durk van der Ploeg

By alle innen en oanen oer de Notysje Letterebelied 1997-2000, de diskusje oer Frysk en Frij, en it gekreau om it ynhâldlik nivo fan Frysktalige media op alle mooglike manearen nei ûnderen ta by te stellen, is 1997 eine mei in nij inisjatyf fan Deputearre Steaten: it ynstellen fan in essaypriis, of eins prizen, om't der jierliks trije prizen te ferjaan binne. Dat is net omdat wy sa'n libbene essayistyk hawwe soene, dy't om erkenning freget, mar krekt omdat wy dy net ha. In stipe dus foar in sjenre dat, by ús amper fan 'e grûn kommen en op 't stjerren nei deablet, wer op poaten holpen wurde moat. De safolste stipe. As moat de Fryske skriuwerij op krukken de ieu útdroegen wurde.

It ôfrûne jier hie wat dat oanbelanget wat tsjinstridichs. Oan de iene kant waard der fanwegen de polityk oanstien op ferleging fan it nivo troch Frysk en Frij troch de flierplanken sakje te litten en de dêryn beoefene miks fan sjoernalistyk en populêr literêr kitel- en oefenwurk om hals te bringen, yn ruil foar in leechdrompelich fuortsmytkatern yn in Nederlânstalich fuortsmytblêd. In diskusje dy't allinne mar betiezing brocht hat. Dêrom wist de polityk ek net hoe't se dermei oan moast en is de saak ynearsten op syn berin litten, mei it doel in nij blêd op te rjochtsjen wêrfan 't de rêchbonke noch útfûn wurde moat. Mar dat punt fan nivoferleging, dat mei de F-side ynset is, is noch net fan 'e tafel en kin mei it each op sindingsiver ûnder net-Frysklêzers wolris it politike hantfet wurde foar de folgjende ieu. De ieu dy't rjochtsprekt oer it al of net fuortbestean fan it Frysk.

Utsein hûs-oan-hûs-blêden, is elk medium dwaande it nivo te ferheegjen. Wy libje yn in opgeande tiid. Fryske skriuwers dus ek. Om't it fan it skreaune Frysk ferfrjemde folk it net neikomme kin, moat der stribbe wurde nei literêre sjenres út 'e tiid fan Waling-om, dy't liede ta ferflakking en útholling. Alles moat werombrocht wurde ta ferbreding, ferienfâldiging en massalisearring. Krekt no't wy tochten dat wy dy tiid al lang teboppe wiene. Nei alle gedachten sille wy fan dy lamentaasje oer skriuw- en lêsnivo net ôf komme salang't it ûnderwiis it folk har eigen taal net bybringt. It Frysk analfabetisme is grut. En alfabetisearringsprojekten wurde allinne opset foar allochtone befolkingsgroepen en nea útprosedearre asylsikers. By ús moatte de skriuwers har kinnen op in leger pitsje sette, om't it folk it net neifytse kin.

Mar dochs skreaune Deputearre Steaten fan Fryslân, suver as in tsjinprestaasje tsjin al dat analfabetys folk-oankrûperige en lêsnivoferleegjend stribjen, in essaywedstriid út om de diskusje oer de Letterenotysje in triuwke yn 'e rêch te jaan. Mar geandewei de wedstriid groeide by de depu-

[p. 52]

tearre it idee om sa'n wedstriid in bliuwend karakter te jaan ta meardere gloarje fan de Fryske literatuer. Ik bin bliid mei dat inisjatyf, al set it neat rjocht oan it ûnrjocht hjirboppe omskreaun.

It is spitich dat it essay yn de Fryske literatuer sa goed as ferdwûn is. Yn de fyftiger en sechstiger jierren hat it sjenre neffens Fryske begripen in bloeitiid han. Yn de jiergongen fan De Tsjerne treffe wy geregeldwei essayistys wurk oan fan Eeltsje Boates Folkertsma, Fedde Schurer, Anne Wadman, Fokke Sierksma, Freark Bergstra, Lolle Nauta, Jo Smit en Inne de Jong en fierder in tal ynsidinten. Al moat derby sein wurde dat guon fan dizze skribinten har gauris oan it sjenre fertild hawwe en in tuskenwei sochten tusken sjoernalistyk en polemyk. Want emoasje spilet ús as Friezen gauris parten. En sadree't it adrenalinegehalte fan de essayist boppe Aldehou's Literêr Peil komt, luchtet de keunstner syn hert fan persoanlike argewaasje en sjit er syn skôgjend, estetys djipjend en opskerpjend doel foarby om ins Blaue hinein ta polemyk te ferfallen.

Wat yn dit ynformative tiidrek ek gauris opfalt by op essays lykjende bydragen is, dat it essayistys besykjen sa faak yn it ynformative en it sjoernalistike stykjen bliuwt, en dêrtroch as sjenre fan harsels ferfrjemde rekket. Sa'n wedstriid kin in útdaging betsjutte en kin mei strange sjuerearring rjocht dwaan oan de útgongspunten fan it sjenre.

By in mooglike fernijing fan de essayistyk yn de Fryske literatuer, moatte wy der net op út wêze om it ferlerne terrein werom te winnen. It essay is in sjenre dat mei de tiid meigean moat. Wy moatte it nije ympulsen en farské krêften jaan. Wy moatte dit sjenre nije wearden takenne. Dêrom bin ik ynommen mei it inisjatyf fan it provinsjaal bestjoer om de essaywedstriid in bliuwend karakter te jaan. Ik hoopje dat dit net samar in tradysje wurdt, mar dat it jonge skriuwers oanlûke sil, dy't har kinnen útprebearje en har oan dit wiffe sjenre opskerpje doare yn foarmbehearsking, taalmacht en ferbyldingskrêft.

Essay's lûke gjin grutte tallen lêzers. Mar dat mei ús net ûntmoedigje noch ús derfan wjerhâlde. Want it sjenre is tige wichtich foar ûntjouwing en analyze fan de literatuer. Ik doar wol sizze dat, wat it kreative en ynhâldlike elemint oangiet, it essay it literêre gewisse foarmet en skerpet. Skriuwe is kennis garje oer dysels, en dat jildt benammen foar it skriuwen fan essays. Boppedat foarmet it literêre essay kommentaar en analyze op wat wy as skriuwers ûndernimme en dêrmei op de literêre skiedskriuwing. It kin foarmjend wurkje foar de ûnjouwing fan de Fryske literatuer as it giet om it mei ferbylding trochbrekken fan ús kille werklikheid en oerflakkige skôging.

Wat is in essay? In slutende definysje fan it begryp essay is net te jaan. Dêrfoar is it as sjenre te libben, en hat it tefolle kreative romte en mooglikheden fan himsels. In definysje soe tagelyk de beheining fan it sjenre betsjutte, of sels in deaferklearring. No moatte wy it literêre essay dúdlik ûnderskiede fan it wittenskiplike essay. It literêre essay is yn alle gefallen mear as in arti-

[p. 53]

kel, in opstel, in skôging of in stúdzje. Dy mearwearde moat socht wurde yn de artistike, de boartlike, mar fral de eigensinnige romte dy't it essay de skriuwer biedt.

It útgongspunt by it skriuwen fan in essay mei net wêze de earnst fan it ûnderwerp, want dan wurdt it in stúdzje, mar de boartlikens dy't it ûnderwerp te bieden hat. It útgongspunt mei ek net ferheljend wêze, want dan kriget it fan himsels estetise motiven, lykas dy yn ferheljend proza wurkje. De estetyk fan it essay heart har te beheinen ta it ûnderwerp dat behannele wurdt, en de foarmjouwing fan de skôgjende gedachtegongen dy't dêroan ûntliend wurde kinne. Omdat it essay in skôgjend karakter hat, stiet it tichter by de poëzy as by it ferhaal.

Sûnder dat de skriuwer syn ûnderwerp ûnderstek docht, moat literêre ferbylding it útgongspunt wêze by it skriuwen fan in essay. It sprekt foar himsels dat it him fan alles ûnderskiede moat troch oarspronklikens. By alle earnst moat it essay sawol ynhâldlik as foarmtechnys in pleitrede wêze foar de ferbylding, en dat pleit nei alle kanten ta útstrielje. Fansels biedt sok in romte grutte ferliedingen. Dêrom is it oan te befeljen dat de literêre essayskriuwer syn subjektiviteit, syn persoanlike opfettingen, yn tsjinstelling ta syn persoanlike skôging, ûnder de kwint besiket te hâlden.

De Eastenrykse skriuwer Robert Musil hat it plak fan de esayist yn 't koart sa gearfette: de echte essayist bewannelt de middenwei tusken roman en wittenskip.

Wa't lykwols in learskoalle siket yn dit sjenre kin ik net better oanriede as de Essays fan de Frânse skriuwer Michel de Montaigne. De man dy't sjoen wurde mei as de geastlike heit fan it essay. Syn opfetting oer it skriuwen fan essays wie: ‘Ik jou yn alle frijheid myn miening oer alle dingen, ek oer dy't nei alle gedachten myn kompetinsje te boppe gean en wêrfan't ik net it foech ha om oer te oardieljen. As ik myn miening dêroer sis, is dat om oan te jaan hoefier myn sicht rikt, en net wat de rikwiidte fan 'e dingen sels is.’ En dat liket my in goed útgongspunt foar dejinge dy't him oan dit sjenre weagje wol.