Trotwaer. Jaargang 30

[p. 41]

Biten en brokken
Jan Pieter Janzen

Nije trend: it Frysk taboe

Je soenen der taalstrider fan wurde: de organisaasje hat in Fryske namme (en in lange Frysktalige tradysje), de rige diskusjejûnen wurdt ferkocht ûnder de titel It hege wurd, de útnoeging is twatalich (mei it Frysk op de earste side), it plak fan gearkommen is it Fryslânhûs, de dielnimmers oan dit ‘iepenbiere debat’ prate Frysk of kinne it ferstean - en noch is de fiertaal Nederlânsk.

Oeds Westerhof, de nije, Frysktalige direkteur fan Keunstwurk, brûkt as diskusjelieder de klassike deadwaner: ‘er zijn mensen in de zaal die slecht Fries verstaan’. Allinnich foar Philippus Breuker wurdt in útsûndering makke. Dy mei syn ynlieding yn de memmetaal hâlde. En docht dat fan 'e weromstuit nèt, ek al hat er de haadlinen fan syn ferhaal yn it Nederlânsk op in flap-over setten: ‘Ik begin nu met de vertaling van mijn Friese tekst.’ - En sadwaande is der gjin wurd Frysk bij dizze oars ochsa aardige diskus je oer ‘De myte fan de Fryske autodidakt’ (in fenomeen dat neffens de meinimmende debater Huub Mous ‘voor de beeldvorming van de hedendaagse kunst in Friesland een hinderlijk obstakel vormt’).

Keunstwurk is gjin útsûndering, der binne mear Frysktalige organisaasjes dy't har yn it iepenbier it leafst ientalich Nederlânsk presintearje. Ek op it jubileumsympoasium fan Omrop Fryslân oer ‘Regionale media, de kansen en bedrigings’, ein novimber yn de Ljouwerter Harmonie, is der amper in wurd Frysk bij. Kin dat wat de foarumdiskusje oangiet noch ferklearre wurde troch de dielname fan de grutte baas fan SBS6, dat de hele presintaasje en ek it mear ynformele part (ôfskied fan bestjoersleden) yn de earste rykstaal moatte, bliuwt ûnbegryplik. Dat de organisatoaren dêr net in soepele twatalige formule foar betinke koenen, seit wat oer har taalhalding èn oer har hâlding foar de gasten fan om utens oer. Dy ha se kenlik sa heech dat elk wurd Frysk foar harren misledigjend wêze moat.

Soenen sokken werklik net yn 'e gaten ha dat se dêrmei it Frysk oerskatte en it fatsoen fan de gasten ûnderskatte? Want sa slim is it Frysk fansels no ek wer net. Mei in kromke goeie wil en in twatalige buorman/frou komme allochtoane besikers in heel ein.

In trêde foarbyld fan it skouderjen fan it Frysk bij offisjele gelegenheden waard ferline simmer levere troch it jubilearjende Keatsbûn. It Nederlânsk moast bij de taspraken de fiertaal wêze (ek foar dy gastsprekker út Hollan wei dy't sa graach wer even it Frysk brûke wollen hie).

In trend, dizze heechhertige gemaksucht fan guon Frysktalige organisaasjes? It hat der alles fan.

It kin ommers gjin tafal wêze dat de nije man fan Keunstwurk syn iepenbiere debút yn it Nederlânsk makket. Hij sil oer it taalgebrûk neitocht

[p. 42]

hawwe, foar't er besleat om it Frysk te ferbieden. En hij is dêrbij yn it goeie selskip fan kommissaris Loek Hermans. Want sei dy op ien fan de neisimmerjûnpetearen oer de takomst fan Fryslân sels net: ‘Als er mensen zijn die het niet verstaan, hoort daar ook rekening mee te worden gehouden. Dat is een kwestie van fatsoen.’

Dat wie yn 1996. Syn boadskip hat kenlik frucht droegen, ek al wie it folslein yn striid mei wat Deputearre Steaten sels yn de takomstnota Feroarje om te behâlden oer de taalpolityk seinen: ‘It Fryske taalbelied is der op rjochte om in klimaat te skeppen, dêr't like maklik Frysk as Nederlânsk as fiertaal brûkt wurdt. Dat belied is net sûnder sukses bleaun. Yn it offisjele ferkear hat it Frysk de posysje fan in folweardige taal krigen.’ - Tsja, yn it offisjele ferkear miskien, mar kenlik net at it sabeare fatsoen foar master opslacht op jubilea en iepenbiere debatten oer keunst en kultuer. Dan is it wer it âlde ferhaal, dat alles mei status te meitsjen hat.

Nije faze foar Omrop Fryslân

Ofsjoen fan it taalgebrûk wie it sympoasium fan Omrop Fryslân ek om oare redenen ûnthullend. It begong al mei de oanlieding foar dit feest: it twadde lustrum as ‘selsstannige organisaasje’. De ‘pioniersjierren’ wienen no achter de rêch, woe de skiedend foarsitter hawwe, de ‘bedriuwsfaze’ koe - einliks - begjinne. Sneu foar de meiwurkers dy't al wat langer mei rinne en dy't helendal net it idee ha dat har bedriuw syn ‘tsiende jierdei’ fiert (de regionale omrop bestiet ommers al goed fyftich jier). Sneu foaral ek foar dy fan de radio, want it bestjoer liet dúdlik blike dat Omrop Fryslân eins pas wat foarstelt sûnt der ek televyzje is. Regio-tv om krekt te wêzen, in ôfdieling dy't him yn trije jier joech ta ‘in folweardich bedriuw, dat struktureel hieltyd mear programma's makket’, sa't de útnoeging grutsk witte liet.

Ien fan de jubileumferrassingen, dy't de kranten net helle, wie dat de nije direkteur-haadredakteur - foar it earst - iepenlik ôfstân naam fan it mear-is-better-firus dat Omrop Fryslân ûnder syn foargonger yn 'e besnijing hie. Net de kwantiteit mar de kwaliteit moat tenei foarop stean, sei Pim Gaanderse:

Ik zie regionale omroepen hun uiterste best doen om naar een avondvullend programma te werken op tv en 24 uur radio per dag te maken. Dat zij zich daarbij steeds minder onderscheiden van landelijke zendgemachtigden, steeds minder complementair zijn, lijkt er te weinig toe te doen. Op den duur zie ik daarin een bedreiging. Hoe meer uren des te kleiner de kans om uitgesproken regionaal te zijn - te kunnen zijn. En ik wil me niet met de gedachten kietelen dat een regionale omroep onder deze omstandigheden in staat is de kijker met een avondvullend programma te boeien. [-]
Daarom denk ik dat degenen die kansrijk willen zijn er goed aan doen het lef te hebben om te kiezen. Te kiezen voor de beperking. Daarmee zijn station en kijkers tezamen gediend als de - met name financiële - omstandigheden niet beter worden. [-] Ik denk dat het fout is de programma-opzet te laten verwateren. Door slappe aftreksels te maken die steeds minder met regio of provincie te maken hebben.

In boadskip dat hurd oankommen wêze moat bij

[p. 43]

it dynamyske bestjoer en in part fan de meiwurkers fan Omrop Fryslân. Like hurd hast as de stikeljende sympoasiumbijdrage fan LC-haad-redakteur Rimmer Mulder. Dy frege planút om mear kwaliteit en mear sjoernalistike konkurrinsje:

Als de Leeuwarder Courant met nieuws komt over baggerende gedeputeerden of dealende waterschappen, dan hoeven de getroffen bestuurders, om de zaak te sussen, alleen maar aan Omrop Fryslân uit te leggen dat het allemaal zo erg niet is.
Ik weet het, de omroep werkt anders dan de krant. De radio is vooral sterk als primaire nieuwsbrenger en dat moet niet te diep gaan. Maar, beste omroepcollega's, laat het niet helemaal in routinematig agendawerk ontaarden. Ik hoor bij de omroep te veel ober-kelner-journalistiek. Dat is berichtgeving waarbij de verslaggever de indruk wekt even langs te komen om de bestelling op te nemen. [-]
De ergste vorm hiervan zijn de gesponsorde uitzendingen op de televisie. Informatieve programma's die tot stand zijn gekomen in samenwerking met Waterleiding Friesland, de gemeente Dantumadeel, Nuon of de Arbeidsvoorziening. [-] Stop alsjeblieft met deze informatievervuiling op de regionale televisie. Het is een genrevermenging die de journalistiek schaadt.
Er werken bij Omrop Fryslân zo langzamerhand tientallen goed opgeleide en ervaren journalisten. Die moeten toch met enige regelmaat voor een daverende primeur, een knallende onthulling kunnen zorgen. Ik zal er tandenknarsend kennis van nemen, maar jullie er vervolgens dankbaar voor zijn want het dient ons gemeenschappelijk belang en opdracht. Dat is: de journalistiek in Friesland levendig, boeiend en relevant houden.

De oantiging fan ‘ober-kelner-sjoernalistyk’ waard yn de foarumdiskusje troch omropdirekteur Gaanderse op gjin inkele wize parearre. De konklúzje moast dus wol wêze dat hij it der eins mei iens wie. En dat wie like ûnthullend as syn eigen pleit foar mear kwaliteit. Wol waard besocht om it kwea fan de sponsere útstjoerings te relativearjen. Dat de kranteman gelyk hie demonstrearren de organisatoaren lykwols sels troch oan it ein fan de gearsit de logo's fan de sponserjende nutsbedriuwen minutenlang oer in mânsk skerm dûnsje te litten.

Op it resepsje-buffet nei ôfrin fan it sympoasium waard grute dat Gaanderse eins wol fan it Frysk as fanselssprekkende omroptaal ôf wol, al hied er dan ek sein dat de Friese taal ‘bij ons een cruciale rol speelt’. Der soe in notysje yn 'e maak wêze dêr't in nij taalbelied yn foarsteld wurdt. Neat fan oan, lit Omrop Fryslân, witte: ‘It belied dat der al wie is figearjend en it is de yntinsje [-] dat sa te hâlden. It karbrief bringt it sa: It programma fan de stichting wurdt merktekene troch in sa grut mooglike ûnôfhinklikens, lykwichtigens en ûnpartidigens. It programma sil ornaris yn it Frysk útstjoerd wurde.’

Nije kâns foar Frysk en Frij

De Steatekommisje Wolwêzenssaken hie it der op woansdei 3 desimber mar drok mei: de Fryske literatuer en de Fryske tydkriften. Fan de middeis fiif oere ôf oant hast yn 'e nacht ta waard praat oer (û.o.) de ‘Untwerp-notysje Letterebe-

[p. 44]

lied 1997-2000’ en it ‘Inisiatyfútstel Fryske blêden yn it ramt fan taalbefoardering en fan draachflakferbreding’.

It Letterebelied kaam der frij flot troch. De kommisje wie der wakker oer te sprekken dat der mear jild komt foar literêre prizen en foar Frysktalige útjeften (fan f 60 tûzen nei f 220 tûzen). Dat de literatuerskoalle - foarlopich - fan 'e baan is en dat der gjin Fryske beurzen foar skriuwers komme, gongen de politisy ek mei akkoart. Krityk wie der op de gemeenten dy't foar it grutste part net de muoite nommen hienen om op it ûntwerp te reagearjen. ‘It mei net sa wêze dat it hoedzjen en noedzjen fan it Frysk allinnich bij de Provinsje leit’, sa klonk it hast ienstimmich.

It hichtepunt wie fansels it inisjatyfútstel fan CDA en Grien Links om trije ton te stekken yn in Frysktalich katern yn it moanneblêd Friesland Post, wat de definitive deastek foar Frysk en Frij betsjutte soe.

It betearde oars. De Steaten, dy't al mear as ien kear it deafonnis oer F&F útsprutsen hienen, kamen - ûnder de yndruk fan de brede publike aksjes - ta ynkear en hienen der tachtichtûzen gûne foar oer om it blêd fan 't jier fjouwer kear útkomme te litten. Oan deputearre Bertus Mulder de opdracht om yntusken te sykjen nei in nije basis foar ‘in nij Frysk tydskrift’. Foar PvdA en FNP moast Frysk en Frij dêrfoar de basis wêze. In lyts wûnder, dat mar goed fjirtjin dagen bestean soe. Noch foar de krystdagen besleaten Deputearre Steaten, oars: gjin jild foar Frysk en Frij, al in ûndersyk nei in nij blêd. Dit nije fenomeen moat soargje foar ‘draachflakferbreding’ en mei dêrom wol in ton mannich kostje.

Neat gjin ‘feroarje om te behâlden’ dus. Earst brekke en dan bouwe, is no kenlik it ferrassend revolusjonêre biedwurd fan de sintrum-rjochtse mearderheid yn DS en yn de Steaten. En sa krige it opposysjonele Steatelid Geerling Visch doch noch gelyk mei syn mismoedige konstatearring yn de kommisjegearkomste: ‘Frysk en Frij, dat is de onmacht van de Staten in optima forma.’

Nije skriuwers yn it FLMD?

It op 'e nij ynrjochte Nederlands Letterkundig Museum yn Den Haach hat regaad houden ûnder de âldere skriuwers. Op de semy-permaninte eksposysje moasten sokken as Anna Blaman, Willem Brakman, Alfred Kossmann, Willem van Toorn en Ellen Warmond ein foarich jier plakmeitsje foar jonge skriuwers lykas Ronald Giphart, Arnon Grunberg en Hermine Landvreugd. ‘Het was een moeilijke selectie, want onder de afvallers waren veel auteurs die ik ken en bewonder’, sei de museumdirekteur.

Hoe leit it lân der bij de Fryske susterynstelling hinne? Op de permaninte útstalling, yn 'e gongen en yn it Skriuwershûs wurdt it byld bepaald troch 40-plussers, mei Jurjen van der Meer (40) as benjamin. Plannen foar in yngripende reshuffle, lykas yn Den Haach, binne der noch net, seit FLMD-direkteur Tineke Steenmeijer-Wielenga, al wurdt der wol wurke oan in ferbouwing. It liket har goed ta om ris in opdracht te jaan foar it portrettearjen fan jongere skriuwers. - De ‘moeilijke selectie’ lit hjir dus noch even op him wachtje.