Trotwaer. Jaargang 30

[p. 25]

De Fryske útjouwer is in abstraksje
Durk van der Ploeg

Op sneon 15 novimber waard op 'e hjerstgearkomste fan It Skriuwersboun in foarumdiskusje hâlden oer de fraach: ‘Hoe kin in útjouwer de kwaliteit fan de literatuer ferheegje?’ Foarumleden wiene Liesbeth ten Houten, útjouster by Leopold yn Amsterdam; Koen Eekma, direkteur-útjouwer by de Afûk; Jan Schotanus, foarsitter fan It Skriuwersboun en Durk van de Ploeg, skriuwer. De foarumleden joegen yn 't foar harren miening oer de kwestje. Durk van der Ploeg hie syn gram fêstlein op papier. Dat printsje wy hjirby ôf.

Fan de útjouwers dêr't ik yn myn libben kunde oan hân ha, wie der mar ien fan wa't allinne mar goeds sein waard, en goeds sein wurde koe. Dat wie Doederus Kamminga fan Dokkum. Hy wie net allinne útjouwer, mar hie njonken syn útjouwerijke in boekhanneltsje en in antikwariaatsje. De setterij en printerij besloegen likernôch in opperflakte fan tweintich kante meter. De ivich kreakjende flierren en op- en delstapkes yn it boekhanneltsje wiene net folle grutter. By Kamminga wie alles lyts. Earmoede dus. Om de earmoede de baas te bliuwen hie er ek snypsnaren yn 'e hannel. Hy ferkocht bygelyks metalen knipers dy't de froulju fan 'e winige Dongeradielen oan 'e rokken knipe koene tsjin it opwaaien.

Doederus Kamminga wie yn de tweintiger jierren útjouwer fan it literêre tydskrift De Holder. De Tsjerne is fan 1949 oant 1955 by him ferskynd. Skriuwers en dichters as Douwe Kalma, Fedde Schurer, Ulbe van Houten, Nykle Haisma en Douwe Tamminga sieten yn syn fûns.

Doe't Kamminga yn 1959 fiifensantich jier waard, krige er in freone-album oanbean. Dêryn skreau Jan Piebenga doe: ‘As in skriuwer mei Kamminga te meitsjen kriget, dan stiet er net foar syn natuerlike fijân oer, mar foar in freon, in meiwurker, in wichtich partner yn de unio mystica dêr't it boek as konkreet objekt altyd út fuortkomt. Gjin dichter en gjin man fan stúdzje sil ea yn Kamminga de frjemde, de ûnbegripende, de boekhâlder field hawwe; krekt oarsom, hy seach him as syn gelikens, as bûnsmaat, as ynwijde.’

Sûnt yn 1955 de tsiende jiergong fan De Tsjerne as lêste útjefte by Kamminga fan 'e parse kaam, is it wat earmer wurden yn útjouwerslan. Kamminga ynspirearre minsken troch syn persoan, syn ideeën, syn typografy en syn artistyk fielen. Koartom, Kamminga wie gewoan it prototype fan de Fryske útjouwer.

It wie yn 1979 doe't de yn Dokkum opgroeide skriuwer Oek de Jong in roman publisearre mei as titel Opwaaienden zomerjurken. Dat hie er grif net opret as Kamminga doe noch fan dy metalen knipers ferkocht hie.

Hoe kin in útjouwer de kwaliteit fan de literatuer ferheegje? Ik wol besykje freegjenderwize dit haadpunt fan diskusje wat oars te formulearjen.

[p. 26]

Kin in útjouwer überhaupt de kwaliteit fan literatuer ferheegje? Kin in útjouwer ynfloed hawwe op it kreative proses fan in skriuwer? Wat kin in útjouwer dwaan om in skriuwer oan te moedigjen? Hoe kin in útjouwer it wurk fan in skriuwer moreel stypje? Wêrmei kin in útjouwer it wurk fan skriuwers ferlichtsje? Hoe kin in útjouwer in skriuwer fuorthelpe? Kin in útjouwer ynfloed útoefenje op 'e kreativiteit fan in skriuwer? It giet by al dizze fragen dúdlik om de ferhalding útjouwer-skriuwer en hokker yndirekte faktoaren en stimulânsen dêrby in rol spylje kinne.

Eardat wy in antwurd sykje op dy fraach moatte wy earst it plak bepale fan de Fryske útjouwer. Wa is dy útjouwer, en wat wol dy útjouwer? It profyl fan de útjouwer is by ús tige faach. Nim bygelyks de Koöperative Utjouwerij. Dêr wurdt de útjouwer foarme troch in kollektyf fan minsken dy't ek as skriuwer te boek steane. As ik it goed ha wurdt útjouwerij Bornmeer laat troch in pear losrinnende studinten. It skip fan Friese Pers Boekerij is lêstendeis fan syn ankers slein. It hat sûnt ferline maitiid gjin kaptein mear en driuwt yn 'e rjochting fan it atol Afûk. Utjouwerij A.J. Osinga is stjoerleas en net mear as in kapstôk dêr't alles by tafal oan ophongen wurde kin. By de Stichting it Fryske Berneboek wit ik net wat ik my dêrby foarstelle moat. Frysk en Frij swevet subsydzjeôfhinklik tusken hingjen en wjirgjen en sil redaksjoneel oan it periodyk bongelje. Meidat it bestjoer fan de Kristlik Fryske Folksbibleteek sûnt ferline hjerst de karkommisje - dy't de ynstjoerings foar de jierlikse romanpriisfraach beoardiele - ôfskaft hat en as bestjoer yntern rêdt mei literêr advys, fungearret dat bestjoer as ûnôfhinklik útjouwerskollektyf. Allinne de man dy't it útjouwersgesicht by de Afûk en útjouwerij Fryslân sjen lit, sit hjir oan 'e tafel. Allinne hy is ûntkommen om it ús oan te sizzen. Mei oare wurden, de Fryske útjouwer is, op ien útsûndering nei, gjin persoan en hat gjin gesicht. De Fryske útjouwer is in abstraksje, in ynstânsje dêr't ik my neat by foarstelle kin en dêr't neat persoanliks en neat eigensinnichs fan útgiet.

Goethe hat ris yn in brief oan syn útjouwer skreaun: Foar jo soe in aparte hel bestean moatte. De út Wommels ôfkomstige Nederlânske dichter Jac van Hattum, neamde de útjouwers yn Aldtestamintys taalgebrûk: Het laagste gedierte des velds. Ik woe dat wy yn in posysje ferkearden dat wy sokke termen, en noch folle slimmer oan ús útjouwers skriuwe koene. Fan alles wat ús dwers sit kinne wy neat kwyt om't se, op Koen Eekma nei, ûngrypber binne. It earste wat ik dêrom bepleitsje is, dat de útjouwerijen in gesicht en in ferantwurdlike byldbepalende frou/man krije.

Wa is dy Fryske útjouwer winliken? En wat wol er wêze, as er dochs noch wat wêze wol? Is it immen dy't papier beprintsje lit, dat er ek noch oan 'e man bringe moat? Is it in persoan dy't ferantwurdlikens draacht foar ús kultuer? Kinne wy ús útjouwers (ôfsjoen fan Doederus Kamminga) pleatse yn in kultuerhistoarys perspektyf? Ik bedoel, litte se in spoar nei yn de Fryske kultuer? Binne de útjouwers fan no sfinksen, ûnsichtbere bestjoerders, of groepkes mei kollektive prokuraasje? Sykje se yn dy ûnsichtberens, swijend asyl

[p. 27]

en status quo? Of hâlde se de finger oan 'e pols fan maatskiplike feroarings? Doare se yn skriuwers te ynvestearjen? Hawwe se finânsjele earmslach ta dy ynvestearring? Sykje ús útjouwers in ûntjouwing yn nije lêzers? En stribje se dernei om troch de literatuer dy't se útbringe, nije lêzers te winnen en oare minsken te foarmjen? Is dat it stribjen? Of litte se it op har ôf komme en binne tefreden mei alles wat de letterkundige bentgenoaten prestearje? Dat binne sintrale fragen as it giet om it ideële gesicht fan de ideale útjouwer.

Sadree't se dat eigen gesicht sjen litte, moat it ek oars mei dy passive hâlding. Ik bepleitsje dat útjouwers har tsjinoer skriuwers better profilearje. En dêr bedoel ik mei, dat útjouwers dúdlik oanjaan moatte wa't se binne en wat se wolle. Dat se net altyd sa ôfhinklik en geduldich ôfwachtsje wat der op harren ôfkomt. Dêrta is it nedich dat der in wikselwurking komt tusken útjouwer en skriuwer. Dy wikselwurking moat net ien wêze fan aap wat hasto moaie jongen. Yn dy wikselwurking moatte útjouwers en skriuwers easken stelle en ôfspraken meitsje. Skriuwers en útjouwers lavearje al fierste lang tusken dream en died. Utjouwers moatte kritiser wurde tsjinoer de skriuwers. En skriuwers moatte kritiser wurde tsjinoer harren útjouwers. Mei dy kritise hâlding bedoel ik net dat guon skriuwers en útjouwers om kwalitative reden ôffalle. Ik bedoel, dat útjouwers kritys en moreel ynvestearje moatte yn harren skriuwers. Dat se de útbrochte titels mei mear ynspanning, oertsjûging en kreativiteit oan 'e man bringe. De skriuwers moatte kritiser wurde tsjinoer harren útjouwers. Net om se ta wriuwpeallen te brûken of as skriuwers iensidich easken te stellen. Nee, it is yn it foarste plak needsaaklik dat der in goede ferhalding ûntstiet tusken de skriuwer en de útjouwer. In ferhalding wêryn 't oer en wer fertrouwen is. Earst dan kin der in wikselwurking fan ideeën en mooglikheden ûntstean. Dy wikselwurking is de wei nei oerlis en belangstelling foar inoars wurk en posysje.

Sa't de sitewaasje der optheden hinneleit freegje ik my wolris ôf oft útjouwers wol affiniteit hawwe mei literatuer? Myn útjouwer liet by syn ôfskie yn de foarsimmer fan 1997 grutsk witte dat er noait in boek lies. Doe ha ik my ôffrege wie dy man in produsint fan beprinte papier dy't yn alles op in oar te seil gean moast? Sa'n útjouwer kin gjin idee útdrage en kin net oan in fûns bouwe, lit stean dat er in spoar yn ús kultuer neilitte soe. Wat ik fan in útjouwer ferwachtsje is, dat er as romtinkende geast wit wat der yn 'e maatskippij omgiet. Dat er kritys is. Ideeën hat en ree is dy ideeën út te dragen. Dat er wit wat de wrâld yn it ferline wurdearre, dat er oanfielt wêr't it publyk fan no om freget en sicht hat op de smaak dy't oansteande is. Mei oare wurden, in erudyt en belêzen man dy't wit wat er wol, en út dat wollen lieding jaan kin oan de auteurs yn har/syn fûns.

Wy kinne de fraach ek omkeare nei de skriuwers ta. Wat mei en kin in útjouwer ferwachtsje fan de skriuwers út syn fûns? Kin er by syn skriuwers oanspraak meitsje op smaak? Hat er it fermogen syn skriuwers oan te setten ta literêre ferbyldingskrêft? Mei in útjouwer literêre ûntjou-

[p. 28]

wing en fernijing easkje? En as dat sa is, wêrom docht er dat dan net? Of moatte ús útjouwers har behelpe mei it alloai fan noch-mear-fan-'t selde? Ik bin fan tinken dat, as wy it hjir hawwe oer it plak fan de útjouwer, wy it ek hawwe moatte oer it plak fan de skriuwer. Utjouwers sille noait iepentlik kleie. Dat is skealik foar it bedriuw. Se sizze net iepentlik: Jim kinne net skriuwe. Of: Wat jim skriuwe is nâlestoarjen. It is stilistys min, it taalgebrûk is swak. Wêrom stekke útjouwers noait de hoarnen yn 'e wâl? Om wis te wêzen dat se gjin bydrage út 'e subsyzjepot misse? As ik útjouwer wie, ik soe leau'k it kalk fan 'e muorren raze. Ik soe de skriuwers út myn fûns ta ferantwurding roppe as se de komma's net op it goede plak setten.

Der sit noch in hiele oare kant oan 'e saak. Wy sitte mei in ôfsetgebiet fan neat. Alles is subsydzje-ôfhinklik en dêrmei oerlevere oan de grins fan it mooglike. De útjouwers binne ôfhinklik fan in tige smel en ûnstabyl skriuwerspotinsjeel. Der binne te min middels om it útjûne wurk ûnder de oandacht fan it publyk te bringen. Dy posysje spilet op 'e eftergrûn as wy it hawwe oer de ferhâlding skriuwer/útjouwer. Al giet it ús yn de ferhalding skriuwer en útjouwer net om jild. Dat jild wjerspegelt wol al ús ûnmacht yn kinnen en wollen.

Dat it der mei de Fryske skriuwerij net sa roaskleurich foarstiet is mei in kwestje fan jild. Der is temin útdaging. Der is gjin eare oan te beheljen. Fryske skriuwerij is deagewoan in kwestje fan talint en dom trochsetten. Talint is net te keap. Mar dat trochsetten, dêr sit it gauris op fêst. Hokker útjouwer docht war om skriuwers en dichters te benaderjen foar in hânskrift? Hokker útjouwer sil inisjativen nimme om minsken oan it wurk te setten? Dat dogge Fryske útjouwers net. Deagewoan om't it risiko te grut en de merk te lyts is foar opdrachten, eksperiminten en inisjativen. Want as in skriuwer tasizzings kriget fan in útjouwer hat dat konsekwinsjes. As subsydzje-ôfhinklike bedriuwen kinne de útjouwerijen de konsekwinsjes fan sok ûndernimmen net oersjen.

In oparbeidzjen tusken skriuwers en útjouwers sil him dêrom yn 'e praktyk ek beheine ta frijbliuwendheid, ta plicht en freonlikens. It iennichste wat der ûnder de omstannichheden fan no mooglik is, is in sosjale en maatskiplike ferhalding tusken útjouwer en auteur dy't de skriuwer fertrouwen jout. Yn de sitewaasje fan no stiet de skriuwer psychologys yn in slim ôfhinklike, wiffe en ûnderdienige posysje. Nimmen kin easken stelle. Elk is ôfhinklik en wit him of har yn dy ôfhinklike posysje. In posysje dy't in negative ynfloed hat op 'e skriuwer, op syn tagedienens en iver. En dat jildt krekt-en-gelyk foar de útjouwers.

Lykas de ferhâldingen no binne, sille skriuwers har tsjinoer útjouwers altyd yn in posysje fiele wêryn 't se har hieltyd op 'e nij wiermeitsje moatte. As in skriuwer in hânskrift ynleveret hinget er fan genede en goedgeunstigens ôf. Dy geast moat ferdwine. In skriuwer moat him kreatyf in plak befjochtsje om as folweardich auteur te funksjonearjen. Mar yn it proses fan de fermannichfâldiging fan it wurk moat er net nochris op

[p. 29]

'e knibbels brocht wurde. In folweardich auteur kinne jo net wurde sûnder in folweardich útjouwer. Mar hokker Frysk útjouwer kin him as folweardich profilearje salang't syn risiko's ôfhinklik binne fan fûnsen, potsjes en rôfbou? Der leit in wichtige taak foar de útjouwer: dat er de skriuwers fan syn fûns oanset ta dieden. Mar dan moat der wol wissichheid skepen wurde, sawol foar de útjouwers as foar de skriuwers. En dat sit him - om mei Ab Visser silger te praten - net fêst op it jild, mar op dat ferdomde gjin jild.