Trotwaer. Jaargang 29

[p. 312]

Baukje Wytsma: De sirkel rûn
Ernst Bruinsma

‘Gjin lûd komt my mear oer de lippen’, seit de dichteres op 'e lêste side fan de bondel Thúslûd. Soks makket in mins wol wat mankelyk. En sa is it mar krekt, neffens Baukje Wytsma (51), de poëtyske rekken fan in libbenlang sykjen nei in beskate harmony, nei hâldfêst, is opmakke. Yn guon fersen yn de lêstferskynde bondel wurdt dúdlik boarte mei de idee fuort te gean, te ferdwinen.

Mei Thúslûd skreau Baukje Wytsma har seisde bondel yn goed fyftjin jier en it is wrachtich in testamint wurden. Thúslûd skreaun as slútstik op de earder ferkynde bondels, makket ynearsten de sirkel fan har dichterlike publikaasjes rûn. Baukje Wytsma hat har hiele libben it fizier skerp holden op it ferline, om te begripen, om fêst te hâlden, har feilich te fielen faaks.

‘Dit lân, ik bin it wurden, mar hieltyd faker / jaget myn stim heas tsjin de wyn yn / en fal ik hymjend út de toan. / Is der in wachtwurd tsjin de eangst?’

As der yn de folgjende ieu in nije bondel komt, sille wy it miskien witte. Of sil sy de fraach dan opnij stelle, mar dan oars?

It is miskien in hiele nuvere gewoante fan my, mar ik wurkje altyd gewoan op brûkte enveloppen. Ik ha as ik oan it dichtsjen bin in hekel oan sa'n leech wyt stik papier foar myn noas. It moat earst allegear op papier in bytsje rommelich bliuwe. Der wurdt yn de begjinfase fan it skriuwen hast ûngemurken wat opdjippe út in oare laach en dêr moast yn earste ynstânsje hiel hoeden, hast achteleas mei omgean. It mei letterlik noch gjin namme ha. Sokke sluven skriuw ik earst oan de kop ta fol yn in frijwol ûnlêsber hânskrift. Nei sa'n earste oanset lit ik de rûge ferzje meastal in pear dagen lizze. Sa'n slúf toarket in skoft om, yn myn tas, yn 'e bûse, op 'e tafel. It fers lit my net los, ek al soe ik dat soms wolle. Op in stuit gean ik der echt foar sitten en as it dan slagget om it sa op papier te krijen as ik it yn 'e holle ha, jout my dat altyd wer in goed gefoel. Dat is it momint fan it skriuwen dêr't ik it measte plesier oan belibje. It kin fansels dêrnei dochs noch wolris wer feroarje.

By myn eardere bondels koe ik soms in fers yn ien kear opskriuwe. Yn dy tiid skreau ik altyd trije fersen tagelyk. Wêrom dat sa wie wit ik net. No doch ik dat net mear. Dat fan dy brûkte sluven sil miskien wol ferkearde sunigens wêze of sa. Ik fyn it ferfelend om papier fuort te smiten dat noch net hielendal folskreaun is. Oft ik mei in folpinne skriuw? Ik ha ris in hiele moaienien krigen, mar it leafst brûk ik fan dy ‘fijnschrijvers’, gewoan, swart of blau. Earder brûkte ik altyd pearse inket, krekt as de Haachske dichter Villem Pytters dy't syn Fryske fersen yn Hjir publisearre. As der in brief of in kaart, skreaun mei pearse inket by my op 'e matte lei, seach ik al fan fierren dat it ien fan Villem wie.

[p. 313]

Baukje Wytsma (foto: Friesch Dagblad)

Hoe't sa'n gedicht ynienen by my opkomt soe ik net krekt sizze kinne. It is in soarte fan hyperkonsintraasje. Jan Hanlo neamde dat begjinstadium in tastân fan ‘lucide suffigheid’ lies ik lêsten. Dêr koe ik my wol wat by foarstelle. Bist der efkes net, mar it ferstân draait wol op folle toeren. In fers ûntstiet yn in oare diminsje yn mysels as dêr't ik normaal yn tink, safolle is my wol dúdlik. As my in byld of in rigel yn 't sin komt, wit ik dat it poëzij is. Komst yn in bepaalde stimming. Dan

[p. 314]

folgje fansels in tal rituelen dy't by elkenien wer oars wêze sille. Sa kin ik bygelyks net skriuwe as it in rotsoai om my hinne is. It buro moat sa leech mooglik, in skilderij moat rjocht hongen wurde, noch gau efkes wat boeken op rjochte steapels lizze, datsoarte fan gekke fratsen.

Earder koe'k de dichterlike ynspiraasje, dêr't ik sa'n wurd om sis, noch wolris ôftwinge. Dan gong ik in ein te fytsen en al traapjend kaam der in ritme, in bepaalde muzikaliteit yn de rigels dy't my yn 'e holle omboarten. Ek it harkjen nei muzyk kin by my soms ynfloed hawwe as tarieding op it dichtsjen. Ik hear dan it leafst Satie, spile troch Reinbert de Leeuw. Dy muzyk ropt by my allerhande fiergesichten op, der sit romte yn, besiele stilte.

It klimaat om te skriuwen moat der dus wol wêze, oars slagget it net. Do fregest my der no nei, mar dat stadium fan it skriuwproses praat ik oars eins noait oer. It heart allegear gau wat oerdreaun of oanstellerich, fynst net? As soe it skriuwen fan in gedicht hast in wûnder wêze of sa. It giet der fansels allinnich mar om dat it gedicht datst yn 'e holle hast sa goed mooglik op papier komme moat. It is foar it grutste part hurd wurkjen oan saken as ynhâld, foarm en technyk en om dêr in ienheid yn oan te bringen. Soms wurd ik nachts wekker om't my ynienen in rigel yn 'e holle sjit. Dy earste rigel is belangryk, dy bepaalt ornaris de muzikaliteit fan it fers. Ik moat it dan wol fuortendaliks opskriuwe, oars wit ik der de oare deis neat mear fan. Sokke rigels binne fansels lang net altyd brûkber. Mar om it antwurd op dyn fraach noch efkes ôf te meitsjen: fan de slúf ferhuzet it gedicht yn hânskrift nei in dummy. Dan ferhuzet de opset fan de hiele bondel wer nei de kompjûter en stiet it der sa't ik it my sawat foarsteld hie, mar dochs ek altyd wer oars. It sjen nei it plaatsje fan dat nije gedicht op it skerm jout my itselde gefoel as doe't ik op de legere skoalle mei in pinne mei kleurde inket yn it ‘schoonschrift’ skreau. Dat wie in moai gesicht as it ôf wie, benammen as it der der ek noch sûnder flaters of flekken opstie. Kinsto se noch, dy skriften mei dy moaie stimpels?

In gedicht te betiid op 'e kompjûter sette is ferrifeljend, want dan gean ik al gau tefolle allinnich mei de foarm oan 'e gong.

Ik haw oer it algemien in frije manier fan dichtsjen. Troch alliteraasje, assonânsje en binnenrym te brûken kriget it fers in bepaalde stevichheid, muzikaliteit ek. Ik haw tink ik sa stadichoan wol in bytsje myn eigen foarm en toan fûn.

Myn lêste bondel, Thúslûd, haw ik trije jier oer dien. Der giet wolris wat út, mar it is wol sa dat wat ik skreaun en útwurke ha, ek publisearre is. Ik ha dan ek net in geheim laadsje mei withoefolle gedichten achter de hân dy't ik miskien letter noch wolris ergens foar brûke kin. Sa'n dummy smyt ik nei it ferskinen fan de bondel ek fuort. Sy hawwe dus letter net sa folle oan myn argyf. Hiele persoanlike brieven fan skriuwers bewarje ik wol fansels. Sa haw ik bygelyks noch in moaie korrespondinsje lizzen mei Sybe Sybesma dy't mei syn folpin prachtige, gloedfolle brieven oan my skreaun hat. Mar in soad gedichten fan

[p. 315]

mysels yn hânskrift haw ik dus net mear, miskien leit hjir en der noch wolris wat, mar folle sil it net wêze. Se hoege om my letter net yn myn papieren priveelibben om sitte te dollen, want ik skriuw net foar de ivichheid.

In slieper, immen dy't oan it feroarjen bliuwt, bin ik net. Wurdst fansels wol hieltiid kritysker. Dat ûnbefangene fan it begjin rekkest al gau kwyt. Ik lit it wurk wol hieltyd langer lizze. Mar oft it altyd better wurdt fan al dat slypjen, dat wit ik net. Dat is per gedicht ek wer ferskillend. Moatst dochs dyn eigen wei fine en boppedat giet it fers ek wolris my dy oan de haal. Dichtsjen is iensum wurk. Op in stuit is it fers ôf en bist sels ferantwurdlik foar wat der stiet. En dy ferantwurdlikheid nimst dan ek omdatsto op dat momint tinkst dat it sa moat. Feroarje is dan net mear mooglik. Wat oaren der letter fan sizze nim ik fansels wol mei, mar dat hat fierder gjin direkte ynfloed op myn wize fan skriuwen. Kinst it elkenien no ien kear net nei't sin dwaan. Krityk is moai ast der wat oan hast, datst der fierder mei kinst. Mar soms wurdt der mei de krityk yn Frysk literêre rûnten yn negative sin sa grof op 'e man/frou spile dat it oan de protters raast. Ik moat earlik sizze dat ik dêr net folle wurdearring foar opbringe kin. It rûntsje is fansels ek al gau te lyts, wy kinne mekoar miskien te goed om wat dat oanbelanget altyd de nedige ôfstân te bewarjen. It kin dan ek hiel maklik foarkomme dat der soms persoanlike saken meispylje yn it besprekken fan it wurk. Dat probleem is net maklik op te lossen.

Fansels brûk ik sa no en dan it wurdboek. Krigest de taal nei ferrin fan tiid hieltyd better ûnder de knibbel, begjinst der hieltyd mear fan te hâlden. Ik haw froeger wol oeren yn it Frysk wurdboek sitten te lêzen, dêr koe ik my echt om fernuverje. Frysk skriuwen ha ik leard fan Jan Stienstra. Foardat ik begûn te skriuwen, sa ein jierren santich, wenne ik seis jier yn Dútslân, ik ha my doe fansels safolle mooglik op dy taal talein. Ik skreau myn earste gedichten yn it Nederlânsk, mar ik murk al gau dat it Frysk in folle moaiere taal wie foar poëzij, it is bûchsumer en hat moaie sachte klanken. Boppedat is dy taal fansels ek it tichtste by mysels, ik bin der yn opbrocht. Wy praten thús altyd Frysk, wy prakkesearden der net iens oer dat it oars koe. Fierder waard der gjin oandacht oan bestege. Us mem mocht graach lêze en dêr sil grif wolris in Frysk boek bysitten ha. Us heit wie in ferteller, as bern sieten wy altyd mei sân pear earen nei him te harkjen. Ik mei ek hiel graach Dútske poëzij lêze. Mei it Ingelsk en it Nederlânsk ha ik folle minder, dy beide talen stean op ien of oare wize fierder fan my ôf.

As sa'n nije bondel ferskynt fyn ik dat wol moai, fansels wol. Mar ik haw der noait wer sa'n aardichheid oan belibbe as de earste kear. Yn 1977 kaam myn alderearste berneboekje Romke Timen Tomke út, it wie noch lytser as in VPRO-gidske, mar it feest wie der net minder om. Doe't Tabe Beintema fan útjouwerij ‘De Terp’ my de boekjes opstjoerde, bin ik dy moarns mei de buorfrou in bytsje dronken wurden. Safolle jier letter is

[p. 316]

it allegear oars wurden, bist net mear frij fan alles en dat makket it minder feestlik, alles wurdt spitigernôch altyd sa gau gewoan en ik hâld net fan gewoan.

Ik wol noch altyd graach dat myn wurk útjûn wurdt. Ik ha wolris sein dat it publisearjen fan gedichten in soarte fan geastlik nudisme is. Wêrom oft ik it dan dochs doch? Dêr fregest my wat. Ik wol myn wurk grif dochs graach oan minsken lêze litte, mar in bytsje idelens sil grif ek wol meispylje. Mar soe dat net by elke skriuwer it gefal wêze? Ik wol oer dy fraach leaver net te lang neitinke, ik twifelje al oan genôch oare dingen yn it libben.

It wie Tabe Beintema dy't my nei it ferskinen fan myn earste boekje nei it Letterkundich Museum stjoerde. Dêr trof ik Freark Dam dy't dêr doe konservator wie. Hy hat my op it spoar set fan de Fryske literatuer en dat wie wol in hiele ûntdekking foar my. Begjinst fansels earst te lêzen: Rixt mei har prachtige ‘Gouden Rider’, Douwe Tamminga, Tiny Mulder, Freark Dam, Ella Wassenaer, Anne Wadman, Trinus Riemersma, Willem Abma, Poortinga, Spanninga mei syn ferrassende magyske gedichten. Nei ferrin fan tiid bin ik sels ek begûn te skriuwen. Ik stie eins noch hielendal blanko foar de Fryske literatuer oer. Ik leau dat der mar in pear gedichten yn in tydskrift stien hawwe foardat ik Noch ien slach om 'e buorren (1980) ynlevere by de Friese Pers. Dêr kaam doe rillegau in werprinting fan en ik hie net iens yn de gaten dat dat eins wol bysûnder wie. Sa simpel is it rûn. Dat der no seis dichtbondels lizze en in tal berneboeken is eins hiel ûngemurken gongen. Der binne njonken it skriuwen noch safolle oare dingen dêr't ik mei dwaande bin. Sa bin ik in echt famyljemins, ik wol de tiid hawwe om sa no en dan mei myn bern en myn beppesizzers wat te ûndernimmen.

Ik bin faak yn 'e tún oant wurk en dan is de sport der noch.

Ik libje no sûnt 1988 fan 'e pinne en dan moat der hiel wat skreaun wurde. Poëzij bliuwt foar my dochs it wichtichste. Fan Fryske boeken allinnich kin ik net bestean, dus ik skriuw de lêste jierren wat langer wat mear teksten foar cd's, muzykprogramma's, kabaret, bijdragen foar radio- en skoaltelevyzjeprogramma's, bernefoarstellingen, fertalingen, besprekken foar de Leeuwarder Courant en sjoernalistyk wurk foar Friesland Post. It is de bedoeling dat ik dizze hjerst begjin te wurkjen foar in muzykútjouwerij dy't muzikaal edukatyf wurk foar de Nederlânske basisskoallen meitsje sil. Hast alle dagen sit ik hjir thús fan tsien oant fjouwer oere te wurkjen. Dy dissipline is needsaaklik, oars kom ik der yn om, ik wol it leafst oan ien ding tagelyk wurkje.

Ik soe sa stadichoan wol graach frij wêze wolle fan guon dingen dy't ik eins net skriuwe wol, mar wêr't ik no wol ta twongen bin. Mar oan de oare kant learst ek wer fan al dy ferskillende foarmen fan skriuwen. Ik bin trouwens ek net sa'n dichter dy't op in fochtich souderkeammerke krûpt en devoat achter in kearske sit te stinnen boppe in stik papier. Ik bin graach ûnder de

[p. 317]

minsken.

Ik tink wol dat de grutste fijân fan 'e poëzij, de sjoernalistyk is en dat hat fansels alles mei yllúzjes te krijen. Sjoernalistyk is analitysker, saakliker. It is wer op in oare wize spannend. Poëzij is foar my dochs altyd in bytsje in tovertaal bleaun. It jout dy soms de mooglikheid om mei wurden in oare of in nije werklikheid te skeppen dy't likefolle al as net oanslút by de realiteit dêrst op dat momint yn libbest. Soms is it in rikken oer in grinsgebiet fan wat der wie en wat der is. Ik libje perfoarst net yn it ferline, mar dy fertroude freonlikens fan doe is altyd yn my bleaun: bylden, geuren, minsken foaral. Dat lêste gedicht yn Thúslûd is bygelyks makke nei oanlieding fan sa'n tafallige foto dêr't ús mem op stiet wylst se by ús thús achter in hage stiet. Op dy foto stiet fierder neat bysûnders en dochs sjoch ik alles op dat platte plaatsje wat der doe wie, dy atmosfear. Ik sjoch dat omdat ús mem op dat momint sjocht sa as se sjocht. Troch der in gedicht oer te skriuwen kin ik alles tichterby komme litte, ik kin it by wize fan sprekken hast oanreitsje. Datsoarte fan tovertaal bedoel ik. As oare minsken dêr ek wat by fiele as se it lêze, ha ik as dichter myn doel berikt.

Poëzij ferskaft dy soms ek tagong ta in soarte fan magyske wrâld. Sa skept in dichter as Sjoerd Spanninga yn syn poëzij in hiel eigen eksoatyske realiteit, ik lit my graach troch dy bylden betsjoene. Obe Postma dichtet hiel oars mar is ek hiel sensityf. Yn syn gedichten fiel ik my ek thús. It is benammen syn positive libbenshâlding dy't my oansprekt. Sa binne der noch wol in tal oare dichters yn Fryslân fan de nije generaasje dêr't ik my mei ferbûn fiel, wylst oaren in wrâld yn harren fersen oproppe dy't my folslein frjemd bliuwt. Mar ik folgje wol mei grutte belangstelling wat hjir oan poëzij ferskynt. Dat der dan samar wer sa'n nij talint as Albertine Soepboer is, dat fyn ik prachtich. Ik ha as dichter tink ik altyd op syk west nei harmony, nei it feilige en fertroude. It is wol dúdlik dat it ferline dêr blykber in ûnmisbere skeakel yn wie.

Ik tink wol dat der nochris in sande bondel komme sil. Sân is per slot in moai getal. Ik wachtsje mar ôf wat de tiid mei my docht, der kin fan alles barre dat fan ynfloed is op myn skriuwerij. Ik tink der faak oer nei, ik tink net dat ik hielendal sûnder it skriuwen fan gedichten kin. Dizze earste seis bondels hearre by mekoar. Foar my is dêrmei in dichterlike perioade ôfsletten. Ik moat earst efkes wat los fan alles, omdat ik in gefoel fan frijheid en romte nedich ha om skriuwe te kinnen. Teksten skriuwe foar muzyk is ynearsten foar my wol in hiel oantreklik perspektyf. Ik mei graach mei oare minsken gearwurkje, benammen mei sjongers en komponisten.