Trotwaer. Jaargang 29

[p. 308]

hjir wol ik wei
hjir wol ik altyd bliuwe
Albertina Soepboer

Oer: Baukje Wytsma, Thúslûd, Friese Pers Boekerij, Ljouwert, 1996. Priis: f 19,50.

Thúslûd hjit de nijste bondel fan Baukje Wytsma. At ik dat wurd yn it wurdboek opsykje woe, soe ik it net fine. Mar it wurd hoecht net yn it wurdboek te stean. At ik myn gedachten deroer gean lit, dan kom ik rillegau op in tal assosjaasjes. Thúslûd is it lûd dat ik hear at ik nachts op bêd lis en harkje nei it sûzjen fan de ferwaarmingspipen, it hin' en wer gean fan de lift en de petearen op strjitte. Of it is it lúd dat ik yn ferbân bring mei myn thús at ik earne oars bin. Dat is it oplûken fan bussen yn 'e fierte, stimmen oer it wetter en it ratteljen fan fytsen. It kin wol it lûd fan myn bernetiid wêze dat fier fuortstoppe sit en dat ik soms mar mei in soad muoite nei boppe krije kin. Doe't ik lêsten op'e fyts nei Garnwerd siet, wist ik it wer. It is stilte mei wyn, pleatsen en de hjerst der troch hinnewuolle.

It is in wûnderlik moai wurd foar in dichter. Yn myn gefal rôp it fuortendaliks in soad krêftige bylden en gefoelens op en ik wie benijd wat Baukje Wytsma mei dat wurd yn har bondel dien hie. Hokker fan myn ferhalen hie sy assosjearre mei thúslûd en hoe hie se dat útwurke? Of hat se hiel wat oars foar eagen hân en wie myn fantasij wer mei my op hol slein? Dus die ik op it lêst de bondel mar iepen.

‘Fan it libben dat komme soe’ hjit it earste skift, wat ek de titel fan it earste fers is. Yn dat fers meitsje ik kennis mei in tal figueren dy't ik faker treffe sil. Yn in styl dy't wol wat fan in mearke hat, beskriuwt Wytsma in wrâld fan lang ferlyn. It begjint mei bern yn in bosk dêr't se ‘flochten keningskroanen fan farske snilen / ûnder in fochtich tek fan jong en bûchsum hout’. (s. 7) Mar dy idylle sil it net oerlibje. At de heiten en memmen op it toaniel ferskine, feroaret de toan fan it fers. ‘Wisten sy noch fan waarm lokjende roazemûlen (...) / Hiene se har herten ea ûnderdompele yn itselde bloedread?’

De fersteuring fan 'e bernewrâld kom ik ek yn it twadde fers tsjin. ‘Grûntoan’ hjit it fers en de toan dy't yn dat fers set wurdt, sil de hiele bondel wer weromkomme. De earste rigel fertelt dat der ‘noch gjin gefaar is’ en ‘noch sûnder wurden bin ik, sûnder stim.’ (s. 8) It bern is noch yntakt mei syn dreamen oer de wrâld. Mar dat blykt in yllúzje, want it bern heart de wrâld om him hinne wol mei alle dingen dy't dêr by hearre:

Mar 'k hear de grûntoan fan it bestean:
harhammers, baltend fee, de stilte
fan de sneinen, hiel yn 'e fierte
fotteljende treinen. Immen dy't oan

[p. 309]

 

my ropt as by fersin. (s. 8)

Yn it skift beskriuwt Baukje Wytsma dy wrâld fan it doarp faak út it perspektyf fan it bern wei. It is opfallend hoe skerp dy wrâld delset wurdt. Ik kin him hast priuwe en rûke. Yn it fers ‘Thúslûd’, it lêste fers fan it skift, fersuchtet Wytsma dan ek: ‘Hoe ha'k sa stil west / dat 'k it thúslûd hearre koe?’ Dat is wat it thúslûd hjir is: it lûd fan it doarp yn 'e earen fan in bern.

Yn it twadde skift ‘Nachtkening’ ferlit it famke har beskerme wrâld. Se moetet de nachtkening.

Nachts in rôver
nimt er it ljochte fan har hier,
de roazen fan har mûle,
de glâns fan har bestean.
Dit is syn jachtgebiet,
syn fjoer dat lôget. (s. 25)

It is gjin mearke mei in happy end. Al yn it twadde fers wurdt sy assosjearre mei in kâlde stien en noch wer efkes letter stiet der: ‘Sy wachtsje dei en nacht / oant der gjin tiid bestiet, / bestjurre ta in byld, in swannesang.’ (s. 27) Nei't de lilkens en it fertriet beskreaun binne, bliuwt de mankelikens oer en it is prachtich hoe't se dy beskriuwt: ‘Sa kin ik al hast sûnder weemoed troch / in nachtlik lânskip ride.’ (s. 32) It is foaral de toan yn dizze fersen dy't my rekket. Se binne sûnder in spoar fan sentimintaliteit. Har styl mei dan sa no en dan hast dy fan in mearke wêze, de fersen tsûgje fan in hierskerpe registraasje fan de situaasje en fine hast altiten har lykwicht tusken dream en realiteit.

Yn it lêste fers fan it skift kom ik de nachtkening en syn breid wer tsjin yn ‘Optysk boartersguod’. It it itselde dronken meitsjende spultsje dat spile wurdt, mar mei ien grut ferskil. De ‘ik’ wit dat it in spultsje is en wit ek de útkomst:

Stjoerd troch myn eigen hân ferlies ik mysels
noch ienkear yn sirkels fan goud,
lit my ferdrinke yn it djipste read, foardat
ik útmekoar spat yn hoekich himelblau. (s. 42)

It famke dat har yn it begjint ôffrege oft de grutte minsken har herten ea ûnderdompele hienen yn bloedread, hat foar harsels in antwurd fûn. It is net de útkomst dêr't se op hope hie, want it bestjut ûnwissens.

It is dat gefoel dat ik weromfyn yn it tredde skift fan de bondel mei de tapaslike titel ‘Balling’. Yn it earste fers mei dyselde titel kom ik dy balling foarby. Baukje Wytsma wit de balling prachtich stal te jaan yn itselde lânskip as dêr't it bern nei lûden harke, mar it is no wol hiel oars:

Dit lân, ik bin it wurden, mar hieltyd faker
jaget myn stim heas tsjin de wyn yn
en fal ik hymjend út de toan.
Is der in wachtwurd tsjin de eangst?

Yn dizze griene fjouwerkanten fyn ik gjin ûnwyk.
Neat is mear wis. Noch de minsken yn 'e strjitte,
noch de tsjerken en de pleatsen dy't ús wrâld
markearje.
Ik bin fier en tichtby. Bin stil. Raas tsjin de kym.
(s. 45)

De beskerming is fuort en kin ek net mear yn 'e greiden fûn wurde. De dissonanten dy't it bern

[p. 310]

sa no en dan ek al hearde, hawwe de boel oernaam en de grûntoan is fuort. At de balling wer yn stilte harket lykas yn it ferline, is neat mear wis.

Yn ‘Balling’ wurdt de wrâld tusken dream, ferline en realiteit beskreaun: ‘It ljocht ferrifelet, kinst oer de kimen sjen. / Ut alle tunen wei komt my ús mem temjitte.’ (s. 51) De balling liket fêste grûn ûnder de fuotten te missen. De regelmaat fan it doarp wurdt besjoen as in frjemd ritueel. De balling hat goed yn 'e rekken dat er allinne is en dat dêr neat tsjin helpt. It iennichste dêr't er wis fan is, is de dea en dy komt as in nachtskip:

As út ierde wei
ferskynt it oan de kym,
it fleanend nachtskip
mei de swarte seilen.
In lokjend lofliet
op 'e dea stiicht út it rom. (s. 55)

It is it legendaryske skip fol sielen dy't nei it lân fan de dea fan de dea farre dat Baukje Wytsma foarby komme lit. It is oanloklik foar in balling sûnder plak om dêryn te stappen, mar de ‘ik’ docht it net. Yn it lêste fers ‘By in foto’ ferskynt de mem noch in kear yn dy frjemde ‘hast’ realiteit:

De lytse bleek, in stille keamer.
Us mem stiet achter de ligusterhage.
Sy laket, is hast taastber. Hat grif krekt
de gewoane dingen sein: Wiest al wer thús?
Wêr giest aanst hinne?

Ik glydzje stadich yn it byld werom,
mar bliuw it antwurd brek.
Gjin lûd komt my mear oer de lippen. (s. 57)

De mem is der wol, mar ek net. De ‘ik’ glidet yn it byld, mar it is in byld en it jout gjin lûd. De ‘ik’ kin gjin antwurd jaan op de fragen fan har mem, omdat it inkeld in foto is. It thúslûd is ferstomme no't gjin lûd mear oer de lippen komt. De balling is allinne en de bernewrâld is in lûd wurden dat wol nei thús heart, mar it thús is der net mear. Oan de mem kin gjin antwurd mear jûn wurde.

It thúslûd fan Baukje Wytsma is it lúd út it ferline. It lûd is wol werom te finen, mar de tiid net, hoe tichtby dy soms ek liket. Wat oerbliuwt is it oantinken oan dy wrâld. Se hellet dy bernewrâld oertsjûgjend foar it ljocht, mar ek wat der bart at de minske folwoeksen wurdt en him bewust is fan syn iensumens. Har styl is sêft, mar skerp tagelyk. Se lit de fersen balansearje op 'e râne fan gefoel en ratio, wat ik in knappe prestaasje fyn. Fassinearjend binne ek de bylden dy't se brûkt. In swarte spegel mei duvelske demoanen, de moaie jonge mei de heinderbal fan it sirkus, de âlde froulju dy't achteleas de tiid bewarje yn de tearen fan har hûd en de Grutte Wolf. It binne de tiidleaze figueren dy't archetypysk binne en dy't it ferhaal úttille boppe it nivo fan de anekdoate. Baukje Wytsma fertelt yn Thúslûd in universeel ferhaal en sokke ferhalen kinne noait faak genôch ferteld wurde. Se reitsje de minske djip en dat is krekt wat goeie keunst docht.

-Thúslûd- tink ik at ik yn 'e trein fan Ljouwert nei Grins sit en de fjilden weiwurde yn 'e hjerstsinne. Ik hear it lûd fan de trein, de kranten dy't

[p. 311]

omslein wurde en it sêfte praten. Mar at ik myn earen tichtdoch en se yn myn holle wer iependoch, kin ik de wyn hearre en de seefûgels. Ik wit noait oft ik werom wol of net. De langstme bliuwt altiten, mar it is noait mear lykas doe en hoe wie it doe eins? Gjin antwurd dus en ik wurd altiten wer wekker yn de trein. Thúslûd, it bliuwt in wûnderlik wurd.