Trotwaer. Jaargang 29

[p. 302]

Nei Timboektoe
Janne Heida

Beswit en mei pineholle kom ik by de boat oan. Wa hie ek alwer betocht om de fyts mei te nimmen nei Afrika? It heart hjir winter te wêzen, mar it is noch gleonhyt. De reintiid is wat let útfallen fan 't jier, wêrtroch it benaud is en brodzich. De waarme wyn fan hjoed hat de pineholle net fuortwaaie kinnen. Sels it wetter yn myn bidon is hyt. Ik hie der in teepûdsje yn hingje moatten. Dan hie ik al fytsend troch de hitte in lekker bakje tee setten. It duorret noch in pear oeren foardat de boat ôfset en ik beslút te wachtsjen op de feranda fan it kantoar fan de rederij CoMaNav, de Compagnie Maliënne de Navigation. In iverige klerk wol my fuortstjoere, mar as ik sis dat ik mei de boat sil bin ik klant en mei ik sitten bliuwe.

De boat docht der fjouwer dagen oer om nei Timboektoe te farren. It liket my in hiel skoft. Mei it fleantúch duorret it mar twa oeren, mar op ien of oare wize hat dat it net. Te modern miskien. In soad reizgers nei Timboektoe wolle de fuotstappen folgje fan eardere aventoersmannen as Leo Africanus, Eric Caillé en Gordon Laing. As ik dat wollen hie, dan hie ik fan de oare kant komme moatten. Hja binne by de mûning fan de Niger begûn en streamop fard of kamen troch de woestyn. Wer oaren reitsje boeid troch romantyske ferhalen oer rykdom, sâltkaravanen en blauwe manlju. Dy binne wol nijsgjirrich, mar op dit stuit is dêr net folle fan werom te finen. In kamiel hie dan faaks ek in geskikter ferfiermiddel west.

Timboektoe fassinearret my al sûnt de tiid dat ik de namme foar it earst tsjinkaam yn de Donald Duck. As Donald wer ris in kâns op in soad jild foar syn omke út de ljochten holp, wie Timboektoe it iennichtste plak dêr't hy him skûl hâlde koe. Lange tiid haw ik tocht dat it in fiktyf plak wie, optocht yn it masterlike brein fan Walt Disney. Sûnt ik wyt dat it echt bestiet, wol ik der hinne. In plak safier fuort dat Dagobert it net fine kin moat wol hiel bysûnder wêze. Dêrom is it ek goed dat de boat der sa lang oer docht. Miskien wurdt it noch wol folle langer as fjouwer dagen, want de boat wol noch wolris fêstrinne en dat is net yn it tiidskema opnaam fansels.

Pas as de sinne flak boppe de hoarizon stiet mei ik oan board. De Kankou Moussa is in ôflibbe Dútske boat út 1982 dy't, net goed genôch mear foar reiskes oer de Rijn, by wize fan ûntwikkelingshelp fuortjûn is. It ûnderste dek hat gjin hutten. It is foltroppe mei bagaazje en minsken dy't de hiele reis yn de iepen loft ôflizze. Mei dit waar liket my dat oars gjin straf. Op it middelste dek binne de hutten fan de tredde en twadde klas en hielendal boppe-oan is de earste klas.

Rêstich wol ik myn brot te plak bringe, mar al by de earste trep wurd ik tsjinhâlden troch de

[p. 303]

chef de bagage.

‘Wêr sil dit hinne mei dy fyts?’

‘No, nei boppe. Sjoch, hjir is myn kaartsje.’

‘Dat mei net. De fyts is bagaazje en moat ûnder yn it laadrom.’

Dat wie eins krekt net de bedoeling. Bylden fan in fyts, plet ûnder in stapel sâltplaten of in lading bewapeningsizer spoekje troch myn holle. Ik ha spesjaal in kaartsje earste klas kocht, omdat ik dan in eigen hutte ha en dus in moai plakje foar myn fyts.

Ik kin heech springe of leech springe, de fyts mei net mei nei de hutte. Protteljend folgje ik de chef de bagage oer it grôtfolle ûnderste dek nei it laadrom. Moat hjir noch in fyts by? As it ûnderste dek al sa fol is, sil it laadrom hielendal útprotsje.

Der moat earst wat guod fan it lûk ôfreage wurde foardat it iepen kin. Ta myn grutte fernuvering is it rom folslein leech. Der stiet gewoan hielendal neat. Miskien dat der yn de rin fan de reis noch laden wurde moat? Ik set de fyts mei in ket fêst oan in izeren lining yn de uterste hoeke fan it rom en hoopje dat ik him sa oer fjouwer dagen wer weromfine sil.

Yn de hutte meitsje ik mei-ien alles klear om op bêd te gean. Ik hingje de klamboe op en krûp ûnder it lekken. De kop knalt my hast útinoar. Ik hear hoe't ek myn buorlju harren ynstallearje. Se koenen wol tillevyzje ha. Lûde stimmen komme troch de muorre. Rike Afrikanen binne bytiden ûnútsteanber. Altiden as hja in radio of tillevyzje oanha, stiet it ding op max. Wat der sein of songen wurdt is net mear te ferstean. It is ferwurden ta in kreakjend kabaal. Op dizze wize doch ik gjin each ticht. Ik ha it benaud en myn t-shirt is dweiltrochwiet fan it swit. Wêrom ha ik dy klamboe ek ophongen? Der is gjin muskyt te bekennen. Skealik ferbyldzje ik my dat de lucht dy't ik útazemje ferkoeling bringt.

It is eigenaardich stil as ik wekker wurd. Bin ik sa betiid? It is al ljocht, of is it noch ljocht? Ik skow it gerdyntsje fan it rút oan kant. Wy lizze net mear oan de wâl, mar de motors dogge it ek net. Ik klaai my oan en gean nei bûten. Ik bin lang net de earste. Oare passazjiers sitte rêstich foar harren kabine of hingje oer de reling. Yn it wetter binne in stik of fiif manlju drok oan it wrotten. It is hjir blykber net djip. Dan wurdt my ek dúdlik wat der oan de hân is. De boat leit fêst op in sânbank yn it midden fan de rivier. Dat begjint al goed. De manlju binne dwaande mei in soarte fan grutte skeppe om it sân oan de kant te skowen. Moatte wy sa wer loskomme?

De oeren ferstrike ien foar ien en gjinien dy't him drok makket. Ik haw ek gjin nocht om my op te winen. Dit is oermacht en krekt as alle oare Afrikaanske passazjiers jou ik my der by del. Dy fjouwer dagen sil ik wol ûnder myn skuon skriuwe kinne.

Dan wurdt der ynienen aksje ûndernaam by de reddingsboaten. Duorret it dochs te lang? Ien boat wurdt nei ûnderen litten, mar bliuwt healweis stekjen. Dan begjinne se mar mei de oare. Dat giet ek net fansels, mar nei in lyts oerke leit de twadde boat dochs yn it wetter. Soe it ek sa fluch gean yn gefal fan in ramp? It boatsje giet mei

[p. 304]

ien passazjier nei de wâl en komt net wer werom. Safolle misse wy der ek net oan mei dit tempo fan dellitten.

Ik set my mar wer op de stoel foar de hutte. De Niger is hjir breed en streamt stadich. De manlju yn it wetter kinne harren sûnder muoite steande hâlde. Sa tsjin de middei rekket de boat wer los. De motors slaan oan en it lânskip begjint te bewegen. It op it earste gesicht amateuristyske skeppen fan de manlju hat dochs fertuten dien.

Tiden sit ik oan de reling en sjoch it lânskip foarbykommen. Net dat it bjusterbaarlik ynteressant is. It is flak en foar it grutste part begroeid mei beammen of strewelleguod. Sa fan it midden fan de rivier ôf liket de iene beam fertocht folle op de oare. In palmbeam ken ik der noch wol út, mar of it no in akasia, gombeam of jehannesbôlebeam is, kin ik fan safier ôf net sizze.

Foar de hutte neist dy fan my sit in jong stel mei in ghettoblaster te harkjen nei goedkeape disko. Sy hat in tradisjonele Afrikaanske boubou oan yn felle kleuren, hy in koarte broek mei in syljack. Harren dochter fan in jier as trije rint yn in tuttich broekje mei rûseltsjes en it opskrift Coca Cola. Kompleet mei earbeltsjes, earmbantsjes en sels in bantsje om de mul. Se geane op yn it lok fan harren eigen lytse famylje.

Sa út en troch farre wy in doarpke foarby. Froulju binne drok oan it wurk oan de kant by it wetter. Klean moatte wosken wurde, itensierderspannen wer skjin en inkeld binne sy ek sels oan bar. Ik skodzje myn holle. De minsken moatte hjir sa wrotte en wat smyt it op? Faaks net folle mear as wer in dei fierder yn it libben. Ik fiel my krekt Oblomov. Ik bin no al wend oan it neatdwaan en wurdt al wurch as ik nei al dat gewrot sjoch.

As it doarp wat grutter is as gemiddeld leit de boat oan. Oant Timboektoe ta sil dat sa'n acht of njoggen kear wêze. It oanlizzen is gjin opûnthâld, it tsjindiel. It is fermaaklik te oanskôgjen hoe't de boat yn- en útladen wurdt. Meastentiids kin de boat net hielendal by de kant komme en moat in loopplanke de ôfstân oerbrêgje. Dragers, keaplju en passazjiers moatte oer dy iene planke, in breedte fan sa'n sechstich, santich sentimeter. En net sizze fan earst alles fan board en dan pas wer lade. Nee, gewoan allegear tagelyk: mei lading, iten en bagaazje tsjininoar yn oer in smelle planke. Nei in oere is alles min of mear te plak, neat is yn 't wetter fallen en de boat kin wer fierder.

Dan hat men it handiger oanpakt yn Ségou. De jûns fan de earste dei lizze wy oan yn it nije part fan de stêd. De Frânsen hienen hjir, op tsien kilometer fan it troch de skriuwster Maryse Condé ferneamd wurden âlde Ségou, harren bestjoerssintrum en noch hieltiten hawwe in soad oerheidsynstânsjes sit yn grutte, faak protserige gebouwen oan statige griene leanen. Sa as it in nije moderne stêd foeget, hat Ségou in driuwende kani. Dy giet mei de wetterstân fan de Niger mei en de boat kin dus altiten oer de folle lingte oanlizze. Gjin gepiel mear mei in loopplanke.

De boat leit wol in pear oeren yn Ségou en dêrom weagje ik my op de kaai. Ik nim plak op in grutte kiste en sjoch hoe't it feest fan laden en

[p. 305]

lossen wer begjint. Pakken, doazen, kisten en jute sekken gean oan my foarby. Dragers roppe oan ien stik troch om it paad safolle mooglik frij te hâlden. Gjin gepiel mear mei in loopplanke, sei ik? Mis. De ferbining tusken de driuwende kaai en de fêste wâl is sa mooglik noch smeller as de planke fan de boat. Alles moat noch oer ien luzich plankje om op de wâl te kommen. In plankje dat foar de helte ûnder wetter leit omdat it brutsen is en as der tefolle minsken op stean ferdwynt ek de oare helte der ûnder. Gjinien dy't him der om bekroadet. De measten dogge noch de slippers út, mar foar guon is sels dat tefolle frege. As wiere lykwichtskeunstners balansearret men by-inoar del. In twadde planke en it ynstellen fan ienrjochtingsferkear is net oan tocht of oerstallich achte. In pirogier, dy't de minsken yn syn houten kano droech oersette kin, leit wurkleas ta te sjen.

Ik kin my oeren fermeitsje by de reling. De wichtichste bezichheid is te sjen hoe't it lânskip foarby komt. Inkeld wurdt de begroeiïng wat minder, dan is de grûn wer wat reader. De feroarings binne marzjinaal, mar it bliuwt boeien. Ek lês ik ris in haadstik yn De Reade Bwarre of yt in stik wettermeloen.

It libben oan board ferrint dêrneist neffens in strak skema. Om sân oere moarns giet de steward mei in grutte bel oer de dekken om te warskôgjen dat it brea-iten klear stiet. Eltsenien spurt nei de kombinearre earste- en twaddeklas ytseal. Neist in kop waarme swiete molke dêr't in kofjesmaak oan sitte moat, bestiet it brea-iten út in heale stokbôle. Dat is noch in erfenis fan de Frânske kolonisator. De earste klas kriget der bûter by, de twadde klas sjem. Fet ite en fet wêze is hjir noch altyd in teken fan wolfeart.

Om tolve oere makket de bel syn twadde omgong en jûns om sân oere wurdt it lêste miel servearre. It ferskil tusken it middeis- en it jûnsmiel is net oan te jaan. It liket derop dat wat de earste klas middeis kriget de twadde klas de jûns foarset wurdt en oarsom. De iene kear is it rys, de oare kear spaggetty. It wol my oars net heuge dat de Italianen hjir ek sitten ha. De iene kear is it mei twa blokjes fleis, de oare kear mei in saus. De Westafrikaanske keuken kent in grut ferskaat oan hearlike sauzen en sels de koks op de Kankou Moussa witte der wat fan te meitsjen. As earsteklasser krij ik noch wol as ekstraatsje foar-ôf in salade, yn de foarm fan in pear skyfkes tomaat of komkommer, of sop, faak net mear as sâlt wetter. It neigesetsje is steefêst in sinasapel. Mei dy trije gongen is it aardich oaniten, want ik krij net mear tiid as de twadde klas. It iten wurdt my hast ûnder de hannen weisjoen troch it personiel. Yn in healoere is alles beslikke. En dan te betinken dat men der in oangenaam tiidferdriuw fan meitsje kin. Der is dochs neat oars te dwaan.

De Kankou Moussa is yntusken oankaam yn de binnendelta. De Niger hat hjir in ferfal fan twa sintimeter de kilometer. Eartiids wie it in grut mar, dêr't de Niger yn ferdwûn. Yn in reiniger perioade is dat oerstreamd en hat it wetter syn hjoeddeistige paad nei de oseaan fûn. No is it mear ien grut moeras dêr't in soal trochhinne slin-

[p. 306]

geret. It is grien fan jonge reid- en rysplanten, sa plat as in dûbeltsje en hat in iepenheid dêr't Noardfryslân noch wat fan leare kin. In inkelde hege palmbeam liket krekt in solitêre wynmûne. In passender eftergrûn foar it skreppen fan de Modderklauers kin ik my net yntinke.

Ik fiel my krekt in koloniaal reizger. Ik ha alle tiid fan de wrâld, en hoech gjin poat út te stekken. It iten stiet op tiid klear, de kabine wurdt in pear kear skjinfage en as it even kin wurdt de wask ek foar my dien. It iennichste dat ik hoech te dwaan is oan de reling te sitten en it lânskip foarby kommen te sjen. Ik doch it mei oerjefte, en it slimste is dat ik der noch wurch fan wurdt ek. Ik bring myn tiid yn liddichheid troch en ha der genôch oan. Sels gjin puf om ris in kuier oer it skip te meitsjen en op de oare dekken te sjen. Ek sa no en dan ris in praatsje mei in oare passazjier is my hast tefolle. De begoedige Afrikanen fan de earste klas lykje ek net bot ynteressearre yn my. Ik fyn it wol bêst. Frânsk prate kostet in soad enerzjy en yn njoggen fan de tsien kear draait in petear út op de fraach: ‘Mei ik dit of mei ik dat fan dy?’ Se geane der dan net foar omlizzen om sels de djoerste dingen te freegjen. It jild groeit by ús oan de beammen.

Ik freegje my ôf wat it mei it fytsen wurde moat. It giet ridlik relaxed oant no ta. De fyts stiet earne ûnder yn it laadrom en liket fier fuort. Ik leau it wol. Stikem hoopje ik dat de fyts it net oerlibbet. Dan kin de reis sa rêstich trochkabbelje en hoech ik allinnich mar te sitten en te sjen. It falt my op dat der net folle ferkear is op de Niger. Inkeld komme wy ris in pirogue of in gruttere, motorisearre pinasse tsjin, mar foar de rest is it foaral leech op it wetter. Dat is dochs nuver foar sa'n wichtige libbensier as de Niger. Alle rykdom hat it lân te tankjen oan dizze rivier. Eartiids al mei de hannel yn goud en sâlt en no noch altyd foar de itensfoarsjenning. Fisk is de grutste boarne fan aaiwiten en troch irrigaasje binne útstrekte rysfjilden mooglik. It is fansels wol sa dat de Niger mar in pear moanne yn 't jier troch grutte skippen te befarren is. Foar de droege moannen binne diken oanlein en is der in grut tal auto's. It is ek net rendabel om dy de helte fan it jier stean te litten. De rivier wurdt dan mar oerlitten oan de minsken dy't in soad tiid ha, en wa hat dat net yn Afrika, of tefolle bagaazje foar de bus.

It ein fan de boatreis komt yn sicht en dat is mar goed ek. It libben oan board wurdt der net draachliker op. Salang't ik op de boat bin, ha ik net nei it húske west. Soe it komme fan it ivige stilsitten oan board? Of is it iten der ek debet oan? Ik ha genôch middeltsjes mei tsjin diarree, mar net tsjin opstipaasje fansels. In slok Nigerwetter sil wierskynlik wol hiel probaat wêze, mar dat giet my wat te fier. It sanitêr noeget ek net út om der ris lekker foar sitten te gean. It hiele boppeste dek moat it mei twa húskes dwaan. Op himsels soe dat genôch wêze moatte. Der binne allinnich mar kabines foar de earste klas. De romte op it achterste diel fan it dek, neist de iene oerbleaune reddingsboat, wurdt lykwols hieltiten mear ynnaam troch passazjiers dy't op it ûnderste dek gjin plak mear fine kinne. Dit leveret inkeld file-

[p. 307]

foarming op. Dêrneist ha ik de yndruk dat de húskes de hiele reis lang net skjinmakke wurde. Wie it der yn it begjin noch út te hâlden, no moat ik my sels fermanje om der hinne te gean. It is mar goed dat it der tsjuster is en dat ik moat, mar oars soe ik der it leafst mei in grutte bôge omhinne rinne wolle. Ik bin lokkigernôch net de iennichste dy't der sa oer tinkt. Ik begûn al te twifeljen oan myn eigen noarmen, mar ek de Afrikaanske passazjiers komme mei ferlutsen gesichten fan it húske en sykhelje djip sadree't se wer bûten binne. It ein fan de boatreis komt yn sicht en dat is mar goed ek. It libben oan board wurdt der net draachliker op. Salang't ik op de boat bin, ha ik net nei it húske west. Soe it komme fan it ivige stilsitten oan board? Of is it iten der ek debet oan? Ik ha genôch middeltsjes mei tsjin diaree, mar net tsjin opstipaasje fansels. In slok Nigerwetter sil wierskynlik wol hiel probaat wêze, mar dat giet my wat te fier. It sanitêr noeget ek net út om der ris lekker foar sitten te gean. It hiele boppeste dek moat it mei twa húskes dwaan. Op himsels soe dat genôch wêze moatte. Der binne allinnich mar kabines foar de earste klas. De romte op it achterste diel fan it dek, neist de iene oerbleaune rêdingsboat, wurdt lykwols hieltiden mear ynnaam troch passazjiers dy't op it únderste dek gjin plak mear fine kinne. Dit leveret inkeld filefoarming op. Dêrneist ha ik de yndruk dat de húskes de hiele reis lang net skjinmakke wurde. Wie it der yn it begjin noch út te hâlden, no moat ik my sels fermanje om der hinne te gean. It is mar goed dat it der tsjuster is en dat ik moat, mar oars soe ik der it leafst mei in grutte bôge omhinne rinne wolle. Ik bin lokkigernôch net de iennichste dy't der sa oer tinkt. Ik begûn al te twifeljen oan myn eigen noarmen, mar ek de Afrikaanske passazjiers komme mei ferlutsen gesichten fan it húske en sykhelje djip sadree't se wer bûten binne.

It lânskip is yntusken ferwurden ta woestyn. Gjin beam mear te sjen. Ek al binne se net fan inoar te ûnderskieden, in begroeide wâlkant sjocht der better út as allinnich mar san. Ik kin my yntinke dat Dagobert net fierder gong as hy dit punt berikt hie. Hjirachter is neat mear, allinnich de grutte leechte.

De fyts stiet noch geef yn it lege rom. Ik begryp net dat se it ûnderste dek net wat mear ûntlêste, mar meitsje my der net mear drok om. Heart it by de Afrikaanske kultuer? Ik laad myn bagaazje op de fyts en stap op. Slingerjend tusken lading en oare passazjiers troch lit ik foaral de taksysjauffeurs yn fertwifeling achter.