Trotwaer. Jaargang 29

[p. 276]

Eigen mûle, mar eigen lûd?
Jetske Bilker

Oer: Eelkje Tuma, Leafste lea, Koperative Utjowerij, Boalsert, 1996. Priis: f 27,50

Ferline jier novimber kaam it debút fan Eelkje Tuma út. It levere in stikmannich resinsjes en in diskusje oer it taalgebrûk op en feral dat lêste brocht wer wat libben yn it literêr klimaat.

Dy diskusje oer it taalgebrûk begûn mei in opmerking fan Jelle Krol yn syn besprek fan 'e roman: it like him hast fertocht geef Frysk, wol sa geef dat men jin ôffrege hoe't it oarizjineel derút sjen mocht.

Soks mocht Krol hielendal net sizze fansels, want hjir kaam er (en dat foar de twadde kear!) op in terrein dêr't in boekbesprekker him net bejaan mocht: de autentisiteit fan in boek. Yn dit gefal gie it om de taal. Fuort krige er hiel wat oer him hinne en net ien skynde te betinken dat it geve Frysk yn dit boek wol hiel stoarend wêze moast, dat it hast in punt fan krityk waard.

Eventsjes wie Eelkje Tuma ien fan de lêste Mohikanen. Mar it duorre net lang, doe waard dúdlik dat Eelkje Tuma it manuskript behoffenje litten hie troch Lieuwe Westra. En yn de diskusje fan Frysk en Frij seit se earlik dat se flaters makket sûnder der erch yn te hawwen en dat se guon Fryske wurden en útdrukkings net ken. Se toant yn it stikje har tankberens nei Lieuwe Westra en Anne Boersma ta en se einiget hast hertferskuor-rend mei: ‘Ik soe myn flaters en hollannismen net ferdigenje kinne en wolle as soe it myn “eigen lûd” of myn “autentike styl” wêze, wylst it yn werklikheid om myn ûndeskundichheid op it gebiet fan de Fryske taal giet.’ Se hoegde fansels hielendal gjin reaksje te jaan want it gie net ien wat oan oft it korrizjearre wie. Se hie ús krewearjen oer har skriuwen moai beskôgje kinnen út Sweden wei.

Dat krewearjen gie yntusken oer hoe geef jins Frysk wêze moast as men in Frysk boek skriuwe woe. De ferdigeners fan geef-gever-geefst skynden it moai te finen dat in jonge auteur har sa ûntfanklik opstelde en de taal sa goed mooglik skriuwe woe en gienen dêrby foarby oan it feit dat der mear as ien resinsint oer de brek yn de styl fallen wie. Dy hiele diskusje oer wol of net geef Frysk docht der neat ta, om myn part litte jo it hiele boek troch de korrektor skriuwe. As it mar net stoart, as it mar in ienheid is, as jo mar net sjogge dat der twa mei oan it wurk west hawwe. En it is spitich, mar dat is yn Leafste lea nochal it gefal. De foto fan it typoskrift fan Tuma mei ‘earmhertich’ en al, seit fansels neat.

De diskusje einige mei Trinus Riemersma dy't noch even in reaksje op dat alles jaan mocht. Safolle wie der net mear oer te sizzen, mar Riemersma fandele noch allegear geeffryske wurden út 'e stikjes fan de ‘Skriuwers-anty-Geef-Frysk’ en dat wie dan foar him it bewiis dat dy skriu-

[p. 277]

wers mar wat ûnsin útkreamden en tsjin harsels stienen. Dat wie wol hiel knap betocht fan Trinus, want sa hoegde er net op de ynhâld yn te gean. Hy reagearet op dy stikjes as immen dy't gjin goed rúzje meitsje kin en de oare oanfalt op syn manier fan praten. Hy koe ek net oars, oars soe er tsjin himsels yngean. Altyd hat er ferkondige dat de foarm goed wêze moat en sels dat de foarm de ynhâld is. Yn dat F&F-stik hat er fierder foar it gemak oeral oerhinne lêzen.

It giet net om wurden, it giet net om ‘muoike’, it giet om de ienheid fan foarm. En just dy foarm, dy styl fan Leafste lea doocht net. It is as hearen nei ien dy't in lied falsk sjongt, jo wurde der ynienen mei de earen byskuord dat dêr ien har bêst stiet te dwaan. En yn Leafste lea lês ik ien dy't skriuwt wat op har hert leit en dwars dêrtrochhinne lês ik ien dy't bliid is dat er - fia in oar - einlik syn stimpeltsje yn 'e Fryske literatuer neilitte kin: Want wat ropt Riemkje boppe de muzyk út tsjin matsjo-man Erik as hy himsels allinne mar mei ‘erik’ foarsteld hat? ‘Ik hjit fan Riemkje’.

It eigen lûd fan Eelkje Tuma is der hjir en dêr noch út te heljen. Lokkich, want se hat in eigen styl en in hiele direkte manier fan sizzen. Ek Jelle Krol hat yn syn resinsje de ‘slapstickeftige’ sênes neamt fan Riemkje en de muoikes. It aldermoaiste fyn ik de beskriuwing fan ‘it potstro iten’:

Pake steurde him nearne oan. Hy hong mei de holle sa'n tsien sentimeter fan 'e panne ôf en leppele as yn trance de potstro deryn. De grouwe arbeidershannen mei de sulveren leppel. It blauwe boesgroentsje. Syn wyt hier dat rjocht oerein stie. ‘Bêst iten, skep my noch ris op, Aukje.’ (s. 68)

Sokke sketsen komme der faker yn foar en dêr is Tuma sterk yn. Wat lykwols in hiel protte omtinken krijt is de ûntjouwing fan Riemkje as ien dy't yn 'e smaak falle wol, ta ien dy't dêr minder om jout. Der wurdt in soad oan selsrefleksje dien en dat sjit net op. Sa seit Riemkje faak tsjin harsels dat se oars dwaan moatte soe.

Mar soms blykt Riemkje ynienen in felle donder te wêzen, en wêr't dat weikomt is de lêzer in riedsel. Der wurdt in bytsje suggerearre dat dat har eigen aard is, mar dat se dat bedobbe hat omdat se de bêste en de aardichste wêze wol. Op himsels binne dit allegear tema's, dy't mear útwurking nedich hawwe as no bard is. Dat is swier, it is in hiel weachstik om jin dêryn te bejaan en der hielhûds út te kommen en dat hat Tuma net oandoard. Yn Leafste lea binne de tema's oantipt en eins allinne de uterlike saken behannele fan sa'n psychologyske groei as dy't Riemkje trochmoat. Ja, Riemkje hat har gedachten der wol oer, mar dy steane stil en binne hol. Wat moat in lêzer bygelyks mei:

Wêr bin ik mei dwaande? Wat wol ik? Ik doch net wat ik wol. Ik wit net iens wat ik sels wol. Gjin eigen gedachten. Holle foar gaos.
(s. 149)

It begjin wurdt heech ynset, mei in Riemkje foar de spegel dy't ek har mem yn harsels sjocht en dêr tsjin raast. It is te dramatysk: ‘Hypokrite frou. Do hast har allinne litten. Egoïst. Do bist swak.

[p. 278]

Do bist skuldich.’ En dat giet noch even troch: ‘ik fervje myn lippen yn 'e kleur fan menstruaasjebloed, fan leafde, fan agresje en fan myn jaske.’ Sa'n begjin moat ferantwurde, wiermakke wurde troch de rest fan 'e roman, wol it net hingjen bliuwe yn holle symboalyk. En dat slagget net, want foar de rest is it in boek oer in plattelânsfanke mei selstwivel dy't mei gruttestedsproblemen konfrontearre wurdt. Om oan 'e ein it ferhaal wer nei dy swiere symboalyk te skuorren. De lippestift komt wer foar 't ljocht en it boek beslút mei de sinnen. ‘Sjoch nei de felreade mûle. De mûle dy't him iepenje wol, dy't him hearre litte wol.’

Lykas it yngeve Frysk net past by de gewoane sprektaal yn dit boek, past dy holle symboalyk der ek net yn. It past net sa by it gewoane famke Riemkje, dy't sels de ferkearing útmeitsje doarst, en krekt op 'e bank stie te dûnsjen.

Oer dy ein blike de mieningen fan 'e kritisi ferdield. Harmen Wind fynt it in boppeslach ‘Dat skynber syklyske, dêr't dochs de fizieuze sirkel trochbrutsen wurdt, dat is neffens my in boppeslach. Gjin iepen doar-tabû-trochbrekkerij, mar de djippere boarnen fan in identiteitskrisis.’ Mar Andries van der Velde fynt ‘it in omslach dy't samar út 'e loft fallen is.’ En ik freegje my ek lykas him ôf oft dit him no by Riemkje echt trochsette sil, want dat is net oannimlik makke mei it foargeande. Babs Meerburg neamt it aspekt fan it spegeljen en kin út komposysje-eachpunt wei, tink ik, dizze sênes wol wurdearje. Fierder neamt se ‘De gefoelens binne ekstreem’ en wurdearret soks net negatyf want flak achteroan stiet dat Tuma op in knappe, foar lêzers goed nei te fielen wize hoe't in jonge frou ûnderweis is nei har folwoechsenheid. Jelle Krol neamt ek it libben fan Riemkje tusken de spegels en fynt de roman knap skreaun.

Ik neamde al it tefolle oantippen fan problemen, sûnder de djipte yn te doaren. It haadprobleem fan Riemkje skimeret der wol troch, (dat se eins in kring is) mar mei elk fan de froulju dy't se ken, hat se in spesifike swierrichheid: har mem, har suske, har freondinnen fan eartiids en no, har muoikes en har freondin dêr't se ferkearing mei hat. Bining mei de mem, jaloerskens om de leafde fan de heit, anoreksia, der foar út komme dat je lesbysk binne en de ferkearing útmeitsje, lykje no allegear lossteande problemen, dy't yn sa'n lytse roman even lâns komme. Net dat dat net kin, mar de konstruksje fan de roman en de swiere oanset, freegje om mear útlis en ferdjipping en men bliuwt ûnbefredige achter.

Eelkje Tuma kin goed skriuwe, dêrom kin se yn in folgjend boek har tema's mear beheine en ferdjipje en dêrby echt nei har eigen lûd harkje.