Trotwaer. Jaargang 29

[p. 273]

Moaije Blommen fen ús Frysce letterkroane (5)
Doeke Sijens

Yn 'e literatuerskiednis fan de njoggentjinde ieu is Johannes Baarda minder as in fuotnoat. Yn it Lyts hânboek fan Klaas Dykstra komt er net foar. Baarda (1836-1903) wurdt noch wol troch Jan Piebenga behannele yn syn literatuerskiednis. Neffens him heart Baarda syn wurk, krekt as dat fan bygelyks Oebele en Trui Stellingwerf, ta it ‘tendins-wurk, propaganda-ark foar de frijsinnichheit, de arbeidersbiweging, de drankbestriding, it folksûnderwiis of it algemien stimrjocht.’¹

It wichtigste proazawurk fan Baarda kaam út yn 1863. It wie de novelle In profeet in sîn eigen lân. Hy brûkte foar dit boekje fan 80 siden, dat er in ‘teikening’ neamde, it pseudonym ‘Johannes’.²

Oan alles is te fernimmen dat Baarda yndie in boadskip hie: sterke drank brûke is ferkeard.

Men soe witte wolle, wêrom't er, om minsken foar dit idee te winnen, de ferhaalfoarm keazen hat. Hie in streekrjochte oanklacht net folle mear fertuten dien? Baarda wie fansels in optimist, hy hat fertrouwen hân yn de macht fan it wurd. Sûnder mis hie it ek te krijen mei syn nocht oan skriuwen. In profeet is opfallend goed skreaun en ek hiel presys yninoar set. Foar in propagandist is Baarda tige subtyl en evenredich. Ien dronkemanstaferiel is foar him genôch, hy leit it der net tsjok boppe-op. Spitich dus, dat it boekje sa'n nonsjalante behanneling krige hat.

De haadpersoan fan it boek is Eabele Minnes, dy't in boekhannel yn in frij grut doarp driuwt. As lyts jonkje is er fan 'e heasolder truzele en dêr hat er in stive skonk oan oerhâlden. Hy wennet mei syn suster en mem, de heit is dea.

Baarda begjint syn boek mei in sêne dêr't H.G. van der Veen of S.K. Feitsma har net foar skamje soene:

‘Heste ek sioen hwet kerel as dat wier, dy dêr îngîng by Eabeles?’
- ‘Né, menske!’
- ‘Dy Eabele wirdt mar frij hwet foarnaem. Ik sids wol faek tsjin ûs jonges: Eabele telt jimme langer net.’
- ‘Né, Eabele ken ek net mear forkeare mei de domme boerejonges, sont hy ût de stêd komd is; 't is in hele mînhear. Hwet dy kerel nou by him docht?’
- ‘Fêst in keapman. Hy het er al hwet wêst; wol in ûre. Dêr binne se!’
- ‘Hwet sit er în 't bird. It liket wol in Joad.’
- ‘Hwet sei er dêr?’
- ‘Net forstien’
- ‘Dêr komme se oan; fêst de bûrren ris troch.’
- ‘Hia swaye nei de tsjerke.’
- ‘My tocht Koi scoed er neat gjin nîget oan ha,

1 J. Piebenga, Koarte skiednis fan de Fryske skriftekennisse. Twade, útwreide printinge. Drachten, Laverman, 1957, s. 162.

2 Utjouwer wie B. Cuperus As. te Boalsert.

[p. 274]

om sa faek freamd folk yn 'e hûs te habben.’
- ‘Koi?! Och, dy praet altiid fen ús Eabele’...
- ‘Mem, mem! de bry siedt oer!’
- ‘Kom fanke!...Hwet is 't moai waer, net?’
- ‘Ja, alle dagen allike moai. Moarn!’

It aardige is no, dat dy rabjende buorlju net ien kear wer neamd wurde, krekt as dy man mei it burd. Baarda lit it oan 'e lêzer oer om ferbiningen oan te bringen yn it ferhaal. Dy keapman hat Eabele boekjes en printen brocht, de oare deis leit de etalaazje fan Eabele syn winkel ommers fol mei propaganda tsjin drankgebrûk. In soad yndruk makket it net, Japik, in boere-arbeider, wurdt dochs wer as in ‘dronken beest’ de herberch útsmiten. Sa begjint Eabele syn kampanje. De earste bekearling is syn freon Ids. dy't tajout dat er better om syn arbeider tinke moatten hie. Ek Jabik wurdt troch Eabele bewurke.

Eabele ondernaem it mei dy liu krekt as Nathan mei David, hy forhelle Japik en syn wiif hiar eigen skiednis. Mar do't forhael út wier sei Japik: ‘Ja, sa giet it; de frouliu bite earst út de apel, den mei de man ek ris prieue, en op 't 1st, as se siugge dat it forkeard giet, den jowe se de slange fen alles de skild. Mar hia miene den eigentlik mei dy slange hiar manliu.’

It is in nijsgjirrich doarp dêr't Eabele Minnes wennet. It tsjerklik libben, de frijerij, in sosiëteit ‘Het Morgenlicht’, alles krijt yn koart bestek syn gerak. Der is ek in leafdesyntrige: Eabele is fereale op Antsje, dy't net wit wa't har heit wie. Ek de slothear (dy't graach is slokje mei) hat wol sin oan har. Noch mear persoanen (de dokter, in sike faam, de heit fan Ids, de dokterssoan) meitsje dat it boek in libben gehiel wurdt.

Op it stuit hat it doarp gjin dûmny. Op âldjiersjûn organisearet Eabele in ‘oefening’ dêr't er tsjin it drankgebrûk preket. Paulus hie it ek al sein, dêr begjint er mei: ‘Maar wij dien den dag toebehooren, laat ons nuchteren zijn, en aandoen het harnas des geloofs en der liefde en als helm de hope des heils.’ Dan folget syn preek wurd foar wurd. Baarda docht alle war sjen te litten, dat hy it allinnich mar opskreaun hat sa't oaren it him ferteld ha. ‘Hawar; ik scil mar ris beare dat ik ek op dy forgearringe wêst hab en nou op my nomd hab om in trou forslach dêr fan to dwaan.’ Hy bliuwt yn syn rol as er skriuwt: ‘Mogt it somlike hearders minder goed foarkomme, - my het it wol oandien.’

Nei de swiere preek yn 't Hollânsk is Baarda wol sa reëel om te skriuwen:

Gefolgen! Né, der is net ien fen mîn lesers, dy tinkt dat ti spritsen wird safolle to wei brocht dat de aldjiersjoun der eat om feroare. Dat is men sa wend; men heart wol graech in moaye preek en in kreftige tapassing, - to sidsen, sa lang as men în de tsjerke is. De tapassing în died bringe, wel hwa tinkt dêr om?

Der komt in nije dûmny yn it doarp, dy't, sa docht rillegau bliken, in strange preker is. Hy moat neat fan nijljochters ha.

‘Mar,’ sei master, ‘wol domeny ûs den fertelle dat ûs ierde yet mar in great fifftûsen jier der west hat, în pleats fan honderden millioen jierren ear't er klear wier?’ (..) ‘De vrienden worden wat driftig,’ sei domeny, ‘maar ik kan op al die vragen maar één antwoord geven, en dat is een vraag

[p. 275]

die ik dan nu op mijne beurt eens doe: Gelooft men hier in Gods Woord of niet?’

It petear komt op 'e kop ferkeard en dûmny giet lilk nei hûs.

Jan Piebenga hie der argewaasje fan dat Baarda In profeet în sîn eigen lân ‘stiiffol troppe’ hie mei ‘alle mooglike forljochtings-idéën’. Baarda komt yndie mei in soad saken, dy't yn dy jierren drok besprutsen waarden. Men kin ek wol sa bytsje riede hoe't syn eigen miening wie. Hy soe de wrâld graach feroarje. Mar hy hat tefoaren kommen dat syn boek in traktaat wurden is. De yntrige wurdt moai ôfbreide (Eabele troud mei Antsje, op syn stjerbêd komt Oebeleboer mei de bekentenis dat er har heit is), mar fan harmony yn it doarp is gjin sprake. Guon minsken bliuwe oan 'e drank. Moai is hoe't Baarda twifelet oer it drinken fan wyn, it liket derop dat er dêr net echt op tsjin is.

Baarda bliuwt oan it lêst fan it boek ta ynventyf. Sa wurdt de foarskiednis ta Antsje har berte yn dialoochfoarm beskreaun (Hy en Hja) om noch mar gjin nammen te hoege neame. It haadstik oer it stjerren fan Oebeleboer begjin er mei in fraach oan 'e lêzer: ‘In frage, lêser! op 't gewisse ôf: benne jy eang fen stearren?’ Hy jout dan trije reaksjes. ‘Mei hwa ik it hâld? - Lêser, ik mat hier it antwird skildich blieue.’

Spitich foar it ferhaal is wol, dat Eabele sa'n hillige is, altyd evenredich en ferstannich. It ferhaal fan de dokterssoan, dat Eabele op ‘Leauerder marke (..) sa dronken as in keal’ wie, docht bliken kwealaster te wêzen. It hie him oars wol minskliker makke.