Trotwaer. Jaargang 29

[p. 250]

Biten en brokken
Jan Pieter Janzen

Hellet Hermans Fryslân 500?

‘Ik zal in ieder geval niet binnen zes jaar Zwolle verlaten. Ik hoop over zes jaar eerder op een herbenoeming.’ Dy belofte die Loek Hermans (39) bij syn ynstallaasje as boargemaster fan Swol op moandei 17 septimber 1990. Noch gjin fjouwer jier letter wie de ambisjeuze VVD'er Kommissaris fan de Keninginne yn Fryslân.

Hermans (42) waard hjir begjin 1994 sa entûsjast ynhelle dat hij it der suver benaud fan krige. ‘Als ik te zijner tijd vertrek met dezelfde reputatie’, seid er bij syn offisjele entree, ‘dan heb ik het buitengewoon goed gedaan in Friesland. Ik zal alles wat in mijn vermogen ligt inzetten voor Friesland. Maar: men kin net fan 'e flier op 'e souder stappe.’ Hij soe hjir op syn minst seis jier bliuwe, liet er fia de Ljouwerter Krante witte.

Hermans krige fan de Steaten en it Kolleezje mear earmslach as syn populêre foargonger Hans Wiegel. Dy naam as technysk foarsitter in wat ôfhâldende posysje yn, oan 'e râne fan it politike krêftefjild. De deputearren moasten safolle mooglike harren eigen winkel runne. Under de nije kommissaris waard dat wat oars. Hermans krige mear yn syn portefeuille as Wiegel: promoasje, foarljochting èn de ferantwurdlikens foar it projekt bestjoerlike fernijing. Dêrbij paste ek - bij wize fan lanlik eksperimint - de (nije) funksje fan korpsbehearder fan de plysje yn Fryslân, oer te nimmen fan de boargemasters. Dat dy dêr fan 't maitiid úteinlik foar tebekskrille binne, wie foar de dynamyske bestjoerder in frustrearjende ûnderfining. Dat de Steaten gjin heil seagen yn in weryndieling om Ljouwert hinne, fûn Hermans ek ûnbegryplik koartsichtich. En de wjeraksel tsjin syn idee om Fryslân yn 1998 ‘op 'e kaart te setten’ mei in spektakulêre, Endemol-achtige fiering fan 500 jier bestjoerlike ienheid, begriep er helendal neat fan.

Sa hat der de ôfrûne trije jier mear west. De sfear yn it Kolleezje rekke bedoarn; de kommissaris woe te faak fan 'e flier op 'e souder. Geandewei liek er mear nocht te krijen oan syn bijbaantsjes yn Den Haach as oan syn haadfunksje yn Fryslân. De fraach kaam dan ek op: Hellet Hermans it jier 2000? Dêr hat er yntusken yn it wykblêd Elsevier sels antwurd op jûn: at der nei de Keamerferkiezings fan takom jier wer in kabinet mei de VVD komt, wol Hermans graach minister wurde, want ‘ambitie en politiek gaan samen’.

It is dus net mear de fraach oft de kommissaris it jier 2000 hellet. Nee, de feestlike simmer fan '98 liket foar de foarsitter fan de Stichting Fryslân 500 al te fier fuort.

De PB krijt alluere

De ferhuzing rjochting heger beropsûnderwiis mei dan - foarlopich - fan 'e baan wêze, yntern

[p. 251]

is de rêst op 'e Provinsjale Biblioteek noch net werom. Noch lang net, at it oan direkteur Gerard J. van den Broek leit. Dy sjocht yn de - troch de polityk opleine - ferselsstanniging nammentlik in útdaging ‘om van een bibliotheek, die ondanks haar schitterende collecties toch niet de reikwijdte heeft gehad die zij verdiende, een instituut te maken van allure, waar kwalitatief hoogstaande dienstverlening wordt geboden, maar wel met een lage drempel.’ (LC 11/3/97) - Mei oare wurden: de PB hat no gjin alluere, de tsjinstferliening is net goed genôch, de drompel leit te heech. In konklúzje dy't je as tefreden klant sear docht.

Ik sluet my op sneon 31 maaie dan ek net sûnder foaroardiel oan bij de rûnlieding foar de Freonen fan de Provinsjale en Buma Biblioteek. En ja hear, Van den Broek liet him kenne as in flotte manager mei in moai praatsje. Alles moast sa gau mooglik oars en better, publyksfreonliker en tagonkliker benammen. Krekt as doogde der no neat en soenen jong en âld, studinten en wittenskippers, sneupers en nijsgjirrige amateurs har net wolkom fiele. Nee, sa moasten wy it net sjen, sei de nije baas, mar letterlik en figuerlik oer de kop moast de saak ‘fansels’ al.

‘Verdwijnt de warme sfeer dan ook?’ frege in freondinne. ‘Jazeker, we gaan ook het nodige aan de klimaatbeheersing doen.’ In karakteristyk misferstân tusken in manager-direkteur en in tefreden klant dy't net sasear de temperatuer as wol it altiten like freonlike PB-personiel yn gedachten hie.

Dat personiel sil op gâns punten grif nochal wat muoite ha mei de nije oanpak. Se sille op mear as ien kursus moatte. Want hat har direkteur yn de krante sels net skreaun: ‘De PB kan en mag ondanks de prachtige collecties niet blijven opereren alsof de wereld om ons heen niet verandert.’ As soe der de ôfrûne jierren yn de PB neat feroare wêze. As soe Van den Broek anno 1997 noch persoanlik de earste kompjûters oantuge moatte!

It is te hoopjen dat it nije stichtingsbestjoer mear benul fan eardere ûntwikkelingen en in better each foar minsklike ferhâldings hat as harren direkteur-bibliotekaris en dat se dy syn dynamyk yn reedlike banen witte te lieden. Oars kinne de no foar it publyk sa noflike sfear en de adekwate tsjinstferliening behoarlik achterútgean.

Net te benaud

Alle dagen weroan in aktueel probleem analysearje, fan in persoanlike noat foarsjen en leafst ek noch in passende oplossing oanrikke - dat rêdt ek de twakoppige haadredaksje fan de Ljouwerter Krante net op. Minstens ien kear wyks slacht simplisme foar master op. Twa foarbylden.

Op 31 july skriuwt Rimmer Mulder oer de ôfnimmende belangstelling foar it fak Dúts en it driigjende tekoart oan leararen yn dy taal. Net sasear in gefolch fan it minne imago fan Dútslân, wol M. ha, mar fan ‘de hang naar doelmatigheid’: ‘De gemiddelde leerling wil met zo weinig mogelijk inspanning zoveel mogelijk bereiken.’ Gjin Dútsk of Frânsk dus, mei Ingelsk kin it wol ta. Noch even en ek it Nederlânsk ferdwynt: ‘De misvatting dat je aan het Engels wel genoeg hebt gaat zo ver dat velen zelfs het Nederlands al willen

[p. 252]

overslaan. Wie zich op wieltjes onder schoenen verplaatst is aan het skieleren of sketen.’

De oplossing is simpel: ‘Leraren Duits moeten eisen dat hun taal weer een verplicht vak wordt bij alle vormen van voortgezet onderwijs. En leraren Nederlands moeten eisen dat er Nederlandse woorden komen voor alle van elders overgewaaide nieuwigheden.’

Stom dat dy leararen Dútsk en Nederlânsk dêr sels net op kommen binne. Stom ek dat de dosinten yn al dy oare, net ferplichte en dochs wol nuttige fakken, lykas Frânsk, ierdrykskunde, maatskippijlear en skiednis - om even yn 'e alphahoeke te bliuwen -, net fûler op 'e tromme slaan. No ja, ‘stom’? It is de haadredakteur grif ûntkommen dat it parlemint krekt foar de simmerfakânsje it nije lesprogramma foar de heechste klassen goedkard hat, nei in ferheftige diskusje oer de ynfolling fan de ferplichte fakken en de fjouwer ‘profielen’. En om dan daliks wer mei nije ‘easken’ te kommen, sa masogistysk binne leararen no ek wer net.

Ien treast is der yntusken al: Rimmer Mulder en syn kollega's kinne yn harren kranten sels it noadige dwaan oan it brûken fan Nederlânske wurden foar nijichheden fan om utens.

Twadde foarbyld. De gearwurking/fúzje tusken de Friese Pers Boekerij en de Afûk.

Noch gjin wike nei't útjouwer Robert Wielinga ôfskied nommen hat fan de Boekerij (om direkteur te wurden fan Castel Media yn Grins), komt de Ljouwerter Krante mei it berjocht dat Friese Pers en Afûk, de grutste en de ien-neigrutste Fryske útjouwerij, drok yn petear binne oer de mooglikheden fan gearwurking. ‘It is belangryk om in sterke organisaasje te hawwen om kwalitatyf sterker te stean’, lit Afûk-direkteur Koen Eekma yn in taljochting witte.

Moai sein. Te moai, want de krêft fan de net alhiel rendabele Boekerij is no krekt dat se diel útmakket fan in grutter, winstmeitsjend gehiel, it LC-bedriuw. En it is net de bedoeling dat de Afûk dêr oansluting bij siket; oarsom: de Friese Pers wol fan de Boekerij ôf. En dat soe in ferlies foar de Fryske útjouwerij yn it algemien wêze. Mei de wurden fan Rink van der Velde: ‘In ramp wol ik it noch net neame. Mar it is wol in tebekset. De Afûk kin dy promoasje fan it Fryske boek net dwaan.’

Foar haadredakteur Pieter Sijpersma is de ‘ûnrêst’ yn skriuwerslân oanlieding om op 18 july syn ljocht oer dizze saak skine te litten. Foar de feroaring yn it Frysk, al is it him it praat eins net wurdich: ‘der [binne] aardiger en wichtiger kwestjes om jin de holle oer te brekken’. In Frysk boek mear of minder, wat docht dat der ta?

‘Te betiid en te benaud’, is syn konklúzje. Bij de drokte oer de mooglike fúzje falle him nammentlik twa dingen op: ‘wat binne se benaud en wat binne se rap mei har oardiel. Yn it Fryskkulturele rûntsje liket it tinken te wêzen dat eltse feroaring in efterútgong is. [-] Dat de nije gearwurking ek geunstich útpakke kin, skynt yn gjin ien holle op te kommen. Gjin sprút fidúsje yn it ûntstean fan nije konkurrinsje.’

Nee, dan Sijpersma sels. Dy sjocht, alheel net benaud, grutte mooglikheden: ‘Soe in nij stel jonge útjouwers it net foar mekoar krije kinne om

[p. 253]

by de Friese Pers advertinsjeromte te krijen, wylst dy in krante útjout dy't yn it statút stean hat dat dy har ferantwurdlik fielt foar de Fryske kultuer en har taal? Dêr kin net allinnich de redaksje, mar ek de direksje fan dy krante op ferge wurde.’

Ja, ja, salang't je dat teminsten net ‘te betiid’ dogge. Lykas Harke van der Meer, âld-LC-direkteur en geastlike heit fan de Boekerij. Dy fynt it útjaan fan Fryske boeken - oars as syn opfolgers - wol deeglik in kearntaak fan de Friese Pers: ‘Destiids is fêststeld dat it befoarderjen fan de Fryske taal en kultuer in ekstra funksje fan de LC wêze soe. It bedriuw fertsjinnet in soad jild út Fryslân wei. Dit jouwe wy Fryslân werom, soest sizze kinne.’

It probleem is fansels dat de grutte bazen fan de Noordelijke Dagblad Combinatie, dêr't de LC mei it Nieuwsblad van het Noorden diel fan út makket, dêr yntusken justjes oars oer tinke. Fan Sijpersma sille wy it dêr noch wol net oer ha meie. Dy kiest leaver foar in omwei: earst de Boekerij ûnderbringe bij de Afûk en dan ‘in nij stel jonge útjouwers’ besykje litte om foar sliterspriis yn de Ljouwerter Krante te advertearjen. In eksperimint dêr't ‘it Frysk-kulturele rûntsje’ út soarte fierste benaud foar is.

Der is noch wat oars, sei suvelman en skriuwer Jan de Vries koartlyn op in Fryskliterêr feestje. At de Afûk hjir op yngiet, kin de Ljouwerter Krante maklik fan de Boekerij ôf en hoege se dy net sels om hals te bringen. Dat soene se net oandoarre. - Sa sjoen makket de Afûk it dus mooglik dat der op de Friese Pers Boekerij eutanasy tapast wurdt. In histoaryske blunder.

Hertewinsken

‘It is heech tiid - alteast foar in provinsje dy't har 500-jierrich bestean fiere wol - dat der sawol in Ensyklopedy fan de byldzjende Keunst yn Fryslân as in Ensyklopedy fan de Fryske literatuer komt, kompleet mei twadde- en tredderangs skriuwers en keunstners, mei harren wurk, libbensrin en anekdoates, wylst it skriuwen fan biografyen oer harren befoardere wurde moat. Want dy binne der ek fierstente min.’

In hertewinsk fan Willem Winters (yn it july-nûmer fan Hjir) dêr't noch wol wat oan ta te heakjen falt. In nije, algemiene ensyklopedy fan Fryslân bijgelyks. De bêste, de Encyclopedie van Friesland, datearret ommers al fan 1958 en de lêste, de Encyclopedie van het hedendaagse Friesland, is ek al wer mear as tweintich jier âld. Moai soe it ek wêze at it Frysk syn eigen griene boekje krige, in list mei alle wurden kreas op in rychje, ynklusyf de (aktualisearre) Nije list fan frjemde wurden, dy't Beart Oosterhaven yn 1993 gearstalde. En wat te tinken fan in nije edysje fan it Frysk wurdboek (1984/85)?

Foar it jubeljier '98 sil soks net mear kinne, mar soe de Simmer fan 2000 net in moai stribjen wêze?

Frysk en it offisjele keatsferkear

De Koninklijke Nederlandse Kaats Bond hat syn hûndertjierrich bestean op fraaie wize fierd. Mei ekstra wedstriden (fan in ynternasjonaal toernoai oant in mammoet-ledepartij), mei in musical, in promenadekonsert, in sjong- en dûnsmanifestaasje, mei gelegenheidsgrafyk fan trije byl-

[p. 254]

dzjende keunstners en mei in monumintaal jubileumboek. - In moai jubileum dat eins mar ien dissonant hie: it skouderjen fan it Frysk yn it offisjele keatsferkear.

De taal dy't bij it keatsen dochs fierwei it meast brûkt wurdt koe der bij de jubileumresepsje net op troch. Nederlânsk moast bij de taspraken de fiertaal wêze, ‘want wij zijn een Nederlandse kaatsbond’. Ek it skriftlik materiaal wie allegear yn de rykstaal. It jubileumboek Kaatsen: lange traditie, leven sport hat ien haadstik yn it Frysk (‘Keatsen en kultuer’), de oare 23 binne makliker te lêzen. Want dat is it motyf foar de iensidige taalkar: ‘We weten dat we [met het Nederlands] zoveel mogelijk geïnteresseerde lezers bereiken.’

Yn de redaksjonele iepening fan it julynûmer fan Wis-in, it offisjele orgaan fan de knkb, giet Pieter Breuker, dy't ek de einredaksje fan it jubileumboek hie, noch in stapke fierder: ‘Bijdragen waarvan duidelijk is dat iedereen die moet kunnen lezen, zijn in het Nederlands gesteld.’ - Frysk-skriuwers witte yn it keatsbûn dus har plak: se binne der foar de ûnbelangrike stikken dy't net elk hoecht te lêzen.

In nuvere saak. At de keatsers en harren publyk ommers al sa hoeden - yn it Nederlânsk - benadere wurde moatte, hokker groepen bliuwe der dan noch oer dêr't men wol fan ferwachtsje mei dat se (ekstra?) muoite dogge om relevante ynformaasje yn it Frysk te lêzen? En hokker reden soe der, sa sjoen, wêze om noch ien wurd Frysk te skriuwen? Ynteresearre lêzers berikke je ommers it maklikst yn it Nederlânsk.

De KNKB hâldt fêst oan in foarm fan taalpolityk dy't yn wêzen nochal arrogant en leechlizzend is. It bûn beskôget syn leden eins as lytse bern dy't oan it lêzen fan har eigen taal wol noait ta komme sille. In hâlding dy't alhiel strykt mei de konklûzje fan Pieter Breuker syn eigen proefskrift: ‘Hoewel de pretenties om het Fries uit te bouwen tot een “echte” taal volop aanwezig zijn, zowel op individueel als op groepsniveau, moet worden geconstateerd dat de basis van het Fries, de schrijftaal voorop, maar toch ook de spreektaal, smal is. De getalsmatige zwakke positie heeft als direct gevolg dat ook de positie van het genormeerd Fries zwak is. Bepalend voor de plaats van het Fries, zowel wat de vorm als de functie betreft, is het Nederlands.’ (út de ‘Samenvatting’ fan Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk, s. 257)

It hat der dus alles fan dat Breuker as (ein)redakteur drok dwaande is mei de self-fulfilling prophecy fan wat er as taalkundige ûndersocht en beskreaun hat.

(De PC liet sjen dat it ek oars kin. Dêr wie it Frysk, lykas wenst, gewoan de fiertaal. Ek ‘offisjeel’. Dat is foarsitter Jan van der Meij wol tabetroud. Dizze posityf Fryske taalhâlding stie in gastfrije ûntfangst fan de tsientallen bûtenlânske gasten alheel net yn 'e wei.)

Frysk yn Ljouwert

De gemeente Ljouwert mei dan net opfalle troch in aktyf Frysk taalbelied, foar Frysktalige strjitnammen draaie se har hân net om. Yn it Westeinde binne al gâns Fryske skriuwers ferivige en

[p. 255]

ek yn de nije stedswyk Goutum-Noord (‘Kwaliteit bij Leeuwarden’) ha de strjitten Fryske nammen krigen. De Wyte Finne bygl. (‘witte woningen in een duidelijk omsloten gebied’).

Wyte finne, kloppet dat wol? frege ik op it stedhûs, lang foar't de earste huzen der stienen. ‘Ja’, sei de sekretaris fan de strjitnammekommisje, ‘sa ha wy dat besluten.’ Is it, sjoen de brike stavering, in histoaryske namme? Nee, die nei fjirtjin dagen djipgeand ûndersyk bliken: ‘It moat yndie mei in i. Wy sille sjen at wy it noch korrigeare kinne. It hat kâns dat de buordsjes al makke binne.’

Dat wie op 1 oktober 1996. En ja hear, tsien moanne letter hienen de wite wenten har strjitnammebuordsje: Wyte Finne. - In moai symboal foar de ambivalinte relaasje fan de gemeente Ljouwert foar it Frysk oer.