Trotwaer. Jaargang 29

[p. 240]

De feminine strjittedrokte?
pyt jon sikkema

Oer: Sytske de Jong, Ikaros baarnende soan, Koperative Utjowerij, Boalsert, 1996. Priis: f 27,50.

Froulju dy't in bepaalde funksje krije, moatte it ornaris better dwaan as manlju yn deselde funksje; se moatte har dûbeld wiermeitsje. Dat is de ûnderfining dy't gâns froulju yn liedende funksjes hawwe.

Boeken/teksten dy't yn it Frysk publisearre wurde, moatte eins better wêze as ferlykbere boeken/teksten yn it Nederlânsk: se moatte gewoan kening wêze en net allinnich yn it lân fan de blinen. Dat is de ûnderfining dy't ik haw mei mysels: ik haw ûntdutsen dat dat myn miening is. Ik bin in strange skoalmaster, blykber (benammen as men oannimt dat ik boppedat noch in gewoan soarte man bin: dan hawwe yn it Frysk publisearjende froulju it noch dûbelder swier).

Ien fan de meast oansprekkende kritearia om Fryske boeken/teksten oan te hifkjen fyn ik dan ek: ‘wat bringe se de Fryske literatuer foar nijs?’; ek wol likernôch sa formulearre: ‘wat ha wy hjir no oan?’.

Dat is ek ien fan de fragen dy't ik my by en nei it lêzen fan Ikaros baarnende soan fan Sietske de Jong stelde. In roman oer de mem fan in drugsferslaafde, ‘de moeder van Roel J., geboren...’: soene myn learlingen, dy't my alle jierren wer opfleurje mei Yvonne Keuls op de boekelist, dit ûnderwerp fernijend fine? Ik betwivelje it. Foar Fryslân is it dat wol, tink, al is it eins net mear as normaal dat der oer eigentiidske ûnderwerpen skreaun wurdt.

‘Nij’-er fûn ik de feminine (dêr't ik sa'n wurd om sis) benadering yn it boek: net allinne binne in universitêr dekaan, in sjef en in dokter fanselssprekkend froulju (ik liet my dochs wer ferrifelje), ek de deistige húshâldlike saken easkje yn it boek omtrint it plak op dat se yn de maatskippij ek hawwe: kofje sette, sigretsje smoke, boadskip dwaan. Ea haw ik (yn Opzij of sa?) in pleit lêzen foar mear sokke aspekten yn de literatuer, om in froulike benadering dúdlik te meitsjen; dêr slút dit by oan.

Wat ek ‘nij’ is, is dat arbeidsomstannichheden in frij grutte rol spylje. Hoe't it giet as men in skoftsje út it wurk moat, komt tige konkreet nei foaren ta - al fyn ik dat it dêre allegearre wat te maklik giet: sjefinne en dokter binne fuort de begripende kant it neist en jouwe de problemen har gerak (yn de sin fan: sykteferlof). My tocht dat dat yn de praktyk minder maklik giet en soks hie in (ek feministyske?) twadde ferhaalline opsmite kind. Dat hie de al te simpele opset fan it boek ek wat ferdjippe.

Dy ferdjipping komt nammentlik net fan de Ikaros-myte. Yn wêzen begryp ik net wêrom't dy

[p. 241]

sa eksplisyt in rol spylje moat. De werjefte fan de myte fan Daidalos en Ikaros foaryn it boek makket dat men de parallellen besiket te finen. Dat falt lykwols net ta, want by de haadstiknûmers wurde oanwizings jûn hoe't de lêzer de parallel begripe moat - en dy oanwizings komme net oerien mei wat ik sels yn it ferhaal preaun hie: de feitlike Ikaros-fal soe ik yn de epilooch fûn ha. Dan hat mem Brecht (á la Daidalos) it bluisterige soantsje hyltyd heine wollen yn syn reis oer de wrâld en ûntkomt it har noch op it lêste momint, as er it dochs te heech siket yn in libben fol risiko. Mar neffens it boek moat ik it delstoarten al yn it earste haadstik sykje.

Men wurdt as lêzer dus troch dy oanwizings op in ferkeard spoar set en kin net, of minder maklik, op eigen manneboet de parallellen mei it Ikaros-ferhaal fine.

Oan de ein fan it boek wurdt jins oandacht lutsen troch it T-shirt dat soan Roel yn it begjin fan it boek oan hie en dat syn broer en skoansuster ferlegen makke. Der wurdt yn it slot frijwat omtinken oan jûn, mar Brecht sels komt net út de betsjutting. Ik as lêzer kaam net fierder as de safolste Ikaros-ferwizing, mar koe ek net in fierdere betsjutting gewaarwurde - dat sil wol oan my lizze, want neffens it plak yn it boek moat it frijwat essinsjeel wêze.

Ikaros baarnende soan is my de iene kear te eksplisyt en de oare kear net eksplisyt genôch. Brecht lûkt gauris út Roel syn wurden har konklúzjes, dy't de lêzer ek al lutsen hat (lykas ik twa alinea's hjirfoar dien haw); oan de oare kant leit se nachtenlang te prakkesearjen en just sokke kanten hiene wat mear útwurke wurde kind.

De auteur hat der nammentlik foar keazen en fertel it ferhaal út Brecht har perspektyf wei en net út Roel sines. Dan soe men ferwachtsje dat der in protte mei it ynderlik fan Brecht dien wurdt. Mar folle fierder as de helpeleazens fan Brecht wer te jaan komt it net. Brecht is alderheislikste ûnwis en lit har troch alles wat oaren sizze, beynfloedzje. Har ynderlik is tige werkenber, mar nochal klysjeemjittich werjûn: se komt net echt út de ferve (de iennichste kear dat der wat boarte is mei de taal, liket my ‘mei in holle as in amer’ (s. 126): dat kin ek op in oare as de wênstige manear útlein wurde, as ik Brecht har karakter goed begryp).

Ek Roel wurdt jin net eigen: hy is te tipelsinnich om jin yn te ferpleatsen, mar wát er no foar nuvere dingen allegearre docht, wurdt ek net dúdlik beskreaun. Spanning of reljef troch dy ‘gekke’ kanten fan Roel ûntstiet der net. Hy wurdt jin net ûnsimpatyk (as in David, dy't syn mem bedonderet), mar simpatyk komt er ek net oer: hy bliuwt te dizich om ien dy't ús noed en betrutsenheid wurdich is, te wurden.

Styl en stavering binne net sûnder wryt of slyt: der sit yn beiden in soad Nederlânsk. ‘Voorstreek’ njonken ‘Nijstêd’ komt my nuver oan; oerémus, oerstjoer en oerdwealsk brûk ik oars as de auteur fan dit boek; te faak komt ‘Marroko’ etcetera foar ynstee fan ‘Marokko’: der binne gâns dingen dy't mei in goede einredaksje/korreksje ferbettere kind hiene.

Wat hat ‘Ikaros’ ús te melden? In wichtich tema liket my: iensumens, it ûntbrekken fan wier

[p. 242]

kontakt, it byinoar lâns libjen. De memmeleafde, dat ûngrypbere dat Brecht fuort nei de berte fan Roel mei him hie, wurdt aloanwei teloarsteld en oan de ein troch Roel syn dwaan ûnmooglik makke. De leafde en de freonskip (út de flaptekst) spylje in rol en de kwetsberens (idem) alhielendal, mar just dy dingen komme troch de oerflakkige karaktertekening minder ta har rjocht as it aspekt fan hjoeddeiske oerflakkige kommunikaasje.

Dit wie fansels in ferkeard boek foar my: it hinget oaninoar fan kofje, nikotine, alkohol, wiit en fearren. Wat it doel derfan is om sigrettemerken wol en bygelyks kofjemerken net te neamen, ûntkomt my: Brecht har merk assosjearje ik mei jeeps en jungles - folle funksje fyn ik dêr fierder net yn.

Ikaros baarnende soan koe my net boeie. It earst wat yrritante, letter wol as funksjoneel (bewustmeitsjend?) ûnderfûne húshâldlik-maatskiplike aspekt liket my it fernijende fan it boek. Oft it jilde mei as tsjinhinger fan de gjalp ‘meer straatrumoer in de Nederlandse letteren’, is foar my de fraach; ik tink oars al dat it mei dy bedoeling deryn lein is. Oft it it hiele boek rjochtfeardigje kin? Ik tink it net: it is te sljocht wat emoasjes, karakters en konflikten oangiet en hat dêrtroch en troch de oerbekinde tematyk net al te folle te bieden.

In pear aspekten sitte der dus yn dy't it boek yn de Fryske literatuer der út pike litte. Mar it aspekt kwaliteit is dêr net by; ik tink dat it boek noch net ryp genôch wie. It is yn alle gefallen te gau útjûn om oan myn kritearium ‘de Fryske literatuer moat hjir wat oan ha’ foldwaan te kinnen.

Marrekriteplakje Jeltesleat, july 1997